Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Ondorioak
leen gogoa bere programako arazoetara mugatu eta bertan agertzen ez
diren arazoak ikustezin bihurtzea da.
Euskararen eta herri hizkuntzen historiografian ere ikerkuntza-programa
edo paradigma moduko bat egon da indarrean hamarkada askotan
zehar. Programa hau atzerakadaren ideiaren inguruan eratu zen eta ikerketa
gehienak arazo hori azaltzera bideratu ditu orain arte. Gure artean finkatu
zuena Arturo Campion izan zen batez ere. Arazoa ez zen nolanahikoa
eta egiazko beharrei erantzuten zien programa horrek sortu zenean —erdararen
mundutik oso bestelako interpretazioak ematen zirelako, besteak
beste—, eta horregatik ulertzen da izan duen arrakasta. Paradigma horri
euskararen edo herri hizkuntzen “heriotzaren paradigma” dei dakioke.
Euskararen historiografia programa horren moldeetan garatu da
gehienbat, oharkabean gelditu den Mitxelenaren salbuespenarekin, eta
horrela laburbil daitezke bere ezaugarriak:
-hizkuntzaren galera edo atzerakada nabarmentzen da eta hori izaten
da ikergai nagusia. Euskararen historia esan eta jendeak euskararen atzerakadaren
historia ulertzen du automatikoki;
-bilakaeraren azalpenak ideia hauen artean kokatu ohi dira: baldintza
sozio-politiko orokorrak; euskararen aurkako erasoak (gobernuak,
eta abar); bertako goi-klaseen erdaltzaletasuna; euskaldunen utzikeria;
eta mugimendu euskaltzaleen ahaleginak;
-euskararen iraupena, aipatzen denean, harrigarria dela esan eta
inertziaren edo isolamenduaren teorien bidez azaldu ohi da; edo, bestela,
euskaltzaleen lanengatik;
-ondorioz, historiaren protagonistak ez dira euskaldunak, beste edozein
bat baizik: gobernuak, euskararen aurkako erasoak, mugimendu
euskaltzaleak, eta beste.
Herri hizkuntzei buruzko lan orokorrek ere antzeko abiapuntuak
izaten dituzte: herri hizkuntzen heriotza, edo heriotza-bidea; hizkuntza
hauek iraganarekin eta gizarte tradizionalekin lotzea, hizkuntza nagusiak
modernitatearekin lotzen diren bitartean; herri hizkuntzen hiztunak
euren hizkuntzaz inongo kontzientziarik ez duten objektu pasibo eta
galtzaileak balira bezala hartzea, eta abar.
Errealitatea, berriz, desberdina da. Ordezkapenaren aldeko joerak ukaezinak
badira ere, XIX. eta XX. mendeek hainbat eta hainbat herri hizkuntzaren
garapena ekarri dute. Europan, adibidez, 1809-1937ko epealdian
hamaseitik berrogeita hamahirura igo zen hizkuntza osatuen —edota
osatze bidean zeudenen— kopurua, euskara barne (Deutsch 1977).
Horren aurrean, hizkuntza gutxituen bizitza historikoak ez du ikertzaileen
arretarik merezi izan, Ernest Gellner-en (1988: 86-7) hitzek,
adibidez, erakusten dutenez: “Antiguamente no tenía sentido preguntarse
si los campesinos amaban su cultura: era una cosa que estaba ahí,
como el aire que respiraban, y ninguno de ellos tenía conciencia de ella”.
524