Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Erdal Hizkuntz Komunitatea eta Euskara
probintzien batasun izpiritua gogoratu ondoren, hauxe zioen euskarari
buruz:
El idioma vascongado, que es su lenguaje primitivo y general, se conserva
y se conservará perpétuamente en este país y servirá de glorioso escudo al
pueblo euskaro para preservarse de las venenosas doctrinas que esparce con
inquieta mano por todos los ámbitos del mundo el espíritu revolucionario.
(Nafarroako Diputazioa 1866. Aipatua in Nombela 1868: 83)
Diputazioaren izenean, sinatzaileak Nicasio Zabalza (karlista)
(Garcia Sanz 1996: 58), Fortunato Fortun (kontserbadorea) (ibid.: 56),
Alberto Calatayud (karlista epela?) (ibid.: 105) eta Juan Cancio Mena
(liberal-kontserbadorea, gero karlista bihurtua) 241 izan ziren.
Agiri honetan gero etengabe errepikatuko ziren hiru ezaugarri nagusi
aurkitzen ditugu jadanik: euskararen laudorioak, euskara ideia berrien
aurkako hesi bezala aurkeztea eta, hirugarrena, idazkia liberal-kontserbadoreek
eta karlistek batera egina izatea, hau da, Nafarroako eremu politikoa
ia osoki betetzen zuten indarrak formalki euskararen alde agertzea.
Diputazioaren agiria pentsamendu kontserbadore-tradizionalistaren
hizkuntzei buruzko jarreren oihartzun garbia da eta doinu bereko aldarrikapenak
maiz irakurri ahal izan ziren hurrengo hamarkadetan ere.
Karlistentzat, “la lengua vasca es un medio eficaz de proteger al País
Vasco del veneno liberal y de las ideas nocivas” (Garmendia 1985: 426).
Iritzi berekoa zen Jose Sanchez Marco buruzagi integrista 1906. urtean:
“Mientras se conserve la lengua tendremos una barrera que defienda
nuestro espíritu, nuestro modo de ser, y nuestras instituciones tradicionales”
(aipatua in Castells 1987: 401, 234. oin-oharra). Baina karlisten
euskararekiko jarrera, alde batetik, ez zen uste bezain aldekoa izan, eta,
bestetik, euskararen aldeko hitzak ez ziren bakarrik karlista eta integristen
kontua, Nafarroako gizartearen jarrera orokorra baizik: “la defensa
de las costumbres, lengua, tradiciones y derechos era una postura general”
(Fernandez 1990: 229).
241. Biografia paradigmatikoa da Juan Cancio Mena-rena (Iruñea, 1834-1916).
Itzal handiko laguna genuen Nafarroan: Diputazioko idazkaria 1864-1869 bitartean,
Iruñeko abokatuen elkargoko dekanoa, Merkataritza Eskolako zuzendaria, hainbat
meatzeren jabea, eta abar. Politikoki, agiria sinatu zuenean liberal-kontserbadorea zen,
baina aro desberdinak izan zituen bere bilakabidean, beti katoliko-kontserbadorea izan
arren. Hasieran liberal-kontserbadorea —“declaró que sus principios eran «monárquico-constitucionales
y con criterio conservador»” (Garcia Sanz 1992: 128, 312. oinoharra)—
eta Irurac Bat aldizkari liberalaren laguntzailea. Gero karlista egin zen,
1877ra arte. Karlista bezala oso ezaguna izan zen eta horregatik, agian, karlistatzat hartua
izan da besterik gabe (Garmendia 1985: 426). 1881.ean Euskara elkarteko juntakidea
zen (Batzarre del 2 de Enero de 1881. Revista Euskara IV, 1881: 4). Beranduago
El Eco de Navarra egunkari kontserbadorearen zuzendari izendatu zuten.
410