Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Oinarri Teorikoak
Eta, oro har, bakantasunak ez ditu desagerpenerako bide guztiak
ixten, batzuk itxi arren: “«la alteridad» aumenta en las lenguas la posibilidad
de pervivir, puesto que imposibilita que desaparezcan de cierta
manera, aunque no naturalmente que desaparezcan” (1987a: 80-1).
(2) Isolamendua, geografikoa baino gehiago soziala, erromatarren
garaiko iraupenaren arrazoietako bat da, zalantzarik gabe: “La principal
defensa frente al latín debió estar no en la fuerza, sino en la misma debilidad
del país y de las gentes. Sin ciudades importantes (…), el retraso
cultural hizo menos seductora la tentación del latín, a la vez que la
pobreza de buena parte del territorio incitaba poco a Roma a ocuparlo
y explotarlo” (1988b: 40). Ez da, hala ere, arrazoi bakarra, euskararen
iraupena bertako gizarte jentilizioaren mantentzearekin lotzen baita,
gero ikusiko dugunez.
(3) Orokorki, ordea, nekez mintza gaitezke Euskal Herriaren isolamenduaz.
Mitxelenarentzat, Euskal Herria ez da historikoki lurralde isolatua
izan, alderantziz baizik, 1978. urtean Euskararen liburu zuria-n
idatzi zuenez: “Diogun ere, gaztelu hurbilgaitzean baino areago pasabideko
lurraldean mintzatua denez, beste edozeinek hainbat harreman
izan duela gureak bi mila urteotan zehar bederen” (1988c, II: 1.013), eta
berdin dio bi orrialde beherago ere. Nabarmenena, hortaz, inoiz isolatuta
egon ez den lurralde batean euskarak iraun izana da.
Euskal Herriaren isolamenduari buruz, berari topikoak iruditzen zitzaizkion
iritziak aspaldidanik salatu zituen Mitxelenak, 1960an, 1796-
1804 urteez ziharduelarik, esate baterako, zioenez: “Una vez más se
demuestra que Vasconia ha estado muy lejos de ser el terreno impermeable
a nuevas ideas y modos de vivir que algunos se figuran” (1988b:
113).
Eta isolamenduak berez ez dakarrela euskararen iraupena Erronkari
ibar erdaldunduan erakusten da, euskarari eutsi dion Zuberoarekin alderatuta:
“En toda una serie de rasgos puede comprobarse que el valle permaneció
durante siglos mucho más cerrado a toda influencia exterior
que el país de Soule” (1988c, I: 13).
Euskararen prestigioa. Askotan errepikatu diren ideien artean, badago
beste bat Mitxelenak zalantzan ipintzen zuena: euskararen prestigiorik
eza euskaldunentzat. Mitxelenak ez zuen horretan sinesten eta kontrako
iritzia, hots, euskara euskaldunen artean prestigiodun hizkuntza
zela, iradoki zuen horretaz mintzatzea egokitu zitzaion bakoitzean.
Erdi Aroko Nafarroaz ari zelarik, eta euskararen arazo orokorrez
mintzatu ondoren, euskararen prestigioa garbi gelditzen zitzaion
Mitxelenari: “A mi entender, para resumir, el vascuence medieval no
tuvo por qué ser una lengua sin prestigio, a pesar de su escasísimo cultivo
escrito; lo que sucede es que el prestigio de que disfrutaba tenía que
ser, por la fuerza de las cosas, un tanto sui generis” (1987a: 81). Era berean,
“me permitiría sostener que la lengua no carecía, ni mucho menos,
72