Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Geografia eta Demografia Nafarroan: 1863ko eta 1936ko egoerak
Azterketa demografikoen iturria normalean errolda edo zentsoak izaten
dira, baina horko datuek, fidagarritasunez erabiliak ahal izateko,
baliozkotasun-baldintzak bete behar dituzte: kanpo-egiaztapena eta
barne-adostasuna —“external verification and internal consistency”
(ibid.: 120)—. Hots, kanpo-egiaztapena deiturikoak esku artean ditugun
zenbakiak eta egiazko egoera bat datozela kontrolatzen du eta
barne-adostasun edo koherentziak, berriz, errolda bereko zatiek elkarren
arteko logika gordetzen dutela edo, aldi desberdinetako erroldekin ari
bagara, errolda bakoitzeko emaitzen artekoa.
Erroldek, hala ere, ez dituzte beti behar ditugun datuak zuzen-zuzenean
eskaintzen, are gutxiago iraganeko erroldek, eta halako kasuetan,
hizkuntz argibide erabilgarriak lortuko badira, beharrezkoa izaten da
ikertzailearen sormena jokoan jartzea (ibid.: 122). Horrela gertatzen da
Nafarroako euskararen historiaren kasuan. Bi iturri ditugu: iturri geografikoak
—Bonaparte printzearen eta Angel Irigarayren mapak— eta
erroldak, baina hauek ez dute, ordea, hizkuntz argibiderik ekartzen.
Erronka aipaturiko bi iturrietatik Fasoldek eskatutako baldintzak betetzen
dituzten demografi emaitza fidagarriak eratortzea da, eta hauxe da,
hain zuzen ere, Pedro Yrizarren “Los dialectos y variedades de la lengua
vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida
extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo” (1981: 241-67)
lanak ahalbidetzen duena.
Esandako lanaren helburua ahulduta edota hiltzear zeuden euskalki
eta hizkeren hiztun-kopuruen 1863-1935 bitarteko bilakaera aztertzea
zen (ibid.: 241) eta horretarako Bonaparte printzeak 1863. urteaz eta
Angel Irigarayk 1935.az eskaini zehaztapen geografikoak eta garai
bakoitzeko erroldetako biztanle-kopuruak uztartzen dituen azterbide
zorrotza prestatu zuen Pedro Yrizarrek (ibid.: 242-7). Hona hemen bere
oinarriak. 1863ko egoeraz zera dakigu: herri euskaldun guztien zerrenda,
herrietako biztanle kopuruak eta herri horietako bakoitzeko euskaldunak
bizilagunen erditik gora ala erditik behera —gehiengoa ala gutxiengoa,
azken finean— ziren. 1935eko egoeraz hau dakigu: herri euskaldunak,
bakoitzaren biztanleria eta, baita ere, eremu euskaldunaren
eta erdaldunaren arteko mugan zeuden herrien hizkuntz ezaugarriak,
bakoitzaren euskararen ezagutza eta erabilera adin multzoka sailkatuta
adierazi baitzituen Irigarayk. Horrelako argibideak ezagututa, kontua
1863ko eta 1935eko egoerak alderatu eta hortik garai bakoitzeko euskaldunen
kopuruak kalkulatzeko irizpideak finkatzea da. Hala egin zuen
Pedro Yrizarrek eta geroagoko ikertzaileek, Koldo Larrañaga (1977: 483,
333. oin-oharra) eta Iñaki Larrañaga (1990: 36-41), adibidez, bai irizpideak
bai emaitzak ontzat eman dituzte.
Pedro Yrizarrek eskualde jakin batzuetara mugatu zuen bere azterketa
eta nire lana, aldiz, bere irizpideak abiapuntutzat hartu eta Nafarroa
osoko zenbakiak eta ondorioak ateratzea izan da. Iraganari buruz ari gara
260