Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Erdal Hizkuntz Komunitatea eta Euskara
Nafarroako 1831ko araudiak —arestian aipatua— gehiago zehaztu
zuen izendapenaren prozedura. Laburbilduz, honelakoa zen: postu bat
hutsik gelditzen zenean, udalak abisua ematen zion zegokion hezkuntza
batzordeari —Nafarroako “Junta Superior de Educación”-ari edo herriko
“Junta de educación”-ari, herriko biztanle kopuruaren arabera (Oroz
1923: 1.028-9)—. Hezkuntza batzordeak deialdi ofiziala egiten zuen
eta, lanpostura aurkezten zirenen artetik, oposaketaren edo lekualdatzelehiaketaren
bidez hirukote bat osatu eta udalari aurkezten zion, udalak
hiruetatik bat hauta zezan. Hirurehun biztanletik beheragoko herrietarako
ez zen prozedura berezirik ezarri. Mekanismoaren muina, beraz,
urrats hauetan zegoen: oposaketa (edo lekualdatze-lehiaketa)-hirukoteaudalaren
hautaketa.
Moyano legeak beste prozedura bat ezarri zuen, baina Nafarroan ez
zen 1887. urtera arte ezarri, Gobernua 1880. urtetik behintzat gogor
saiatu arren (1880-12-04 eta 1883-04-20eko Errege-Aginduak). Ordura
arte, beraz, udalek hautatzen zituzten eskoletako irakasleak, azaldutako
moduan.
1887. urtean, gobernuaren presioei amore emanez, Nafarroako hezkuntza
batzordeak, 1887-02-26ko bileran, legeak ezarritako prozedura
Nafarroan ere erabiltzea onartu zuen azkenean: “que la provisión de
escuelas, que hasta el presente y según antigua costumbre se ha hecho
formando una terna de los aspirantes y remitiéndola a los
Ayuntamientos para que verifiquen el nombramiento, en lo sucesivo se
haga en la forma que previene la Ley de Instrucción Pública” (GEN IV,
“Derecho de propuesta”: 43)
Legearen prozedurak, eta berdin 1899.ean “Reglamento de provisión
de Escuelas públicas de primera enseñanza” (BON, 1899-10-20, 23
eta 25) izenekoak egokitu zuenak, aldaketa nagusi bat zekarren: izendapena
Unibertsitate barrutiko errektoreari zegokion kasu gehienetan, ez
herriko udalari. Baina gainerako urratsak, ordea, berdintsuak ziren:
eskola hutsik gelditzen zenean, postua oposaketetara edo lekualdatzelehiaketara
ateratzen zen. Onartutakoekin —edo oposaketak gainditutakoekin—
merezimendu zerrenda egiten zen eta orduan, zerrendan zeuden
ordenaren arabera, bete gabe gelditzen ziren postuetatik gehien interesatzen
zitzaiena hartzen zuten banan-banan.
Nahiko bide arautua zen, beraz, eta abiapuntua irakasle batek hutsik
zegoen herrira joateko agertzen zuen nahia dugu. Kanpoko maisu-maistrak
etortzeko aukera ematen zuen bide honek —ezagutu ditugun beste
prozedurek ere ematen zuten bezalaxe, plazara lehiatzea libre baitzen,
Iturengora, adibidez—, baina ezinezkoa da, bistan da, espainiar irakasleen
etorrera famatu hura gertatu izana. Nor aurkezten zen Nafarroako
herrietako eskoletara? Nafarrak, batez ere, eta auzo herrialdeetako lagunak:
Iturenera 6 nafar, 2 aragoiar, errioxar bat eta gipuzkoar bat aurkeztu
ziren. Are gehiago, garai batean soldata hobeagoa zuten errejimen
orokorreko maisu-maistrek Nafarroakoek baino, eta horrek Nafarroako
440