Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Erdal Hizkuntz Komunitatea eta Euskara
(b) Antzeko usteak aurkitzen ditugu Pascual Madoz-en (Iruñea,
1805-Genoa, 1870) hitzen azpitik ere. Diccionario Geográfico-
Estadístico-Histórico-an, “Navarra” artikuluan (1845-50, XII: 95), hizkuntzaren
atalean zera dio:
IDIOMA. En una zona de 8 á 10 leg. desde el Pirineo hácia el S. de la prov.
se habla todavía el vascuence, aunque en la mayor parte confundido con el
castellano; en el resto de la prov. es el general de la nación.
Berriro ere Mendialdeko hizkuntza —euskara— eta nazio-hizkuntza
orokorra —gaztelania— kontrajartzen dira. Bestalde, euskara erdararen
mesederako desagertzen ari zen hizkuntza zelako mezua eman zigun
aditzera Pascual Madozek: oraindik hitz egiten zen —“se habla todavía”—,
hots, laster galduko zen, eta, oraindik eusten zion eremuan ere
gaztelaniari tokia egin behar izan zion —“en la mayor parte confundido
con el castellano”—, bide batez erdararen nagusitasuna iradokiz.
(c) Iruñeko lehen gidaliburua Perico Alejandria-k 1863. urtean argitaraturiko
El pamplonés. Guía de la ciudad y manual de curiosidad bide
dugu. Liburuaren helburua, garbi dagoenez, bisitariei nahiz bertako
bizilagunei Iruñeko berri argi eta zehatza ematea izan zen —“todas aquellas
cosas que encierra la población y que su conocimiento pueda redundar
comodidad, ahorro y beneficio al transeunte y ciudadano”
(Alejandria 1863: 4)—, egilearen hitzetan. Zer eman zien ezagutzera
bisitari eta bertako bizilagunei Iruñeko hizkuntzei buruz?
Gaztelaniaz horrela zioen: “la [lengua] castellana — nacional que se
emplea en la parte oficial y pueblos de la rivera” (ibid.: 95). Euskarari
buruz, ordea, beste hau esan zuen: “la Euscara — Vascongada, lengua
antigua de una construccion especial, comparada con las modernas,
cuyo uso abraza la region del Pirineo con sus ramificaciones montañosas”
(ibid.: 95-6).
Beti bezala, alde batetik gaztelania dugu, nazio-hizkuntza eta ofiziala,
eta bestetik euskara: iraganeko bitxikeria, Pirinioetako menditarrek
erabilia, gaztelania bezalako hizkuntza modernoen, hau da, benetako
hizkuntzen, aldean.
(d) Erdaldunen irudipenerako, nola hitz egiten zuten euskaldunek
gaztelaniaz ari zirenean? Galdera ez da inozoa, egiazko hizkuntza gaztelania
baitzen erdaldunentzat, ez euskara. Beraz, nola egiten zuten euskaldunek
benetako hizkuntza batean? Era guztiz trakets eta barregarrian,
Candido Testaut “Arako” Diario de Navarra-ko kazetari ezagunaren
Dialogando artikulu bildumak (1947) erakusten duenez. Arakok
Iruñerriko eta ondoko ibar euskaldunetako herritarrei entzundako pasadizoak
jasotzen zituen “Dialogando” izeneko zutabea idatzi zuen igandero,
1910. urtean hasita, eta ikaragarrizko arrakasta lortu zuen. Gakoa
pertsonaien ahotan jartzen zen gaztelania xelebrean zegoen, hain zuzen
ere. Adibide moduan, hona hemen zatitxo bat:
388