Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Geografia eta Demografia Nafarroan: 1863ko eta 1936ko egoerak
kutsi eta 1935.ari buruzko taulan (ikus Eranskinak, 2. taula) agertzen
denez, zenbait eskualde eta ibarretan —Erronkari, Zaraitzu, Iruñearen
ondoko Atez, Xulapain, Ezkabarte, Arriasgoiti…— higadura handia
pairatzen ari zen euskara eta bere gibeleratzea ez zen eten.
Euskal hizkuntz komunitatearen 1935eko egoera demografikoa
Pedro Yrizarren irizpideei (1981: 245-7) jarraikiz aztertu dut, arestian
esan bezala, Angel Irigarayk eskaini herrien zerrendarekin uztartuz.
1935. urtean ez zen erroldarik egin eta, orduan, urte hartako biztanlegoa
1930 eta 1940ko erroldetako kopuruen batez-bestekoa eginez kalkulatu
zuen Yrizarrek eta horrela egin dut nik neuk ere. Udalerri bakoitzeko
euskaldunak beren biztanleriari Irigarayren sailkapenaren araberako
ehuneko jakin bat ezarriz zehaztu dira. Iruñeko euskaldunak, 1863.
urteari buruzko azterketan bezala, Iruñeak Nafarroa osoko proportziotik
apur bat behera zuelako hipotesiaz atera dira: % 14 egotziz kalkulatu
dira.
Emaitzen laburpena (ikus ondoko laukia eta Eranskinak, 2. taula)
hauxe da: Nafarroak 357.751 biztanle zituen 1935. urtean eta haietatik
euskaldunak ia 61.000 ziren —60.724 nire zenbakietan—, hau da,
nafarren % 17. Eremu euskaldunak 77.199 biztanle zituen, euskaldunak
53.483 (% 69) izanik. Iruñean, 51.724 bizilagunetik euskaldunak
7.000tik gora —7.241 (% 14), zenbaki zehatza— ziren. Nafarroako
alde erdaldunean 228.828 lagun zeuden eta, 1863. urteari buruzko
azterketan bezala, denak hipotesi gisa erdalduntzat joak izan dira.
Euskal hizkuntz komunitatea % 17ko gutxiengoa zen Nafarroan,
baina, 1863an bezala, gehiengo sendoa (% 69) zuen bere barrutian,
eremu euskaldunean. Arazoa da bitartean euskaldunen lurraldearen
hedadura murriztu egin zela.
1935eko Nafarroako bi hizkuntz komunitateen demografia
(Iturriak: 1930 eta 1940ko erroldak; Irigaray 1956; Yrizar 1981)
266
Biztanleak Euskaldunak Erdaldunak % euskaldun Udalerri
1935 1935 1935 1935 kopurua
Eremu euskalduna 77.199 53.483 23.716 % 69 82
Iruñea 51.724 7.241 44.483 % 14 1
Eremu erdalduna 228.828 0 228.828 0 183
Nafarroa, guztira 357.751 60.724 297.027 % 17 266153 153. 1930eko erroldak 267 udalerri zituen eta 1940koak, berriz, 266. Aldea
Arraiza herriari (eremu erdaldunekoa) dagokio, 1930eko erroldan berezko udalerria
zen bitartean 1940an, ordea, Zabaltza udalerriaren zati gisa agertzen baita. 1863ko
udalerri zerrendan ere Zabaltzaren baitan agertzen da. Horrela bada, 266n utzi dut
udalerrien kopurua.