Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Nafarroako Euskararen Historia Soziolinguistikoa
komunitateak eratutako gizarte-erakundea dugu eta analisia ikuspuntu
horretatik bideratu dut.
Bestalde, irakaskuntzaren eragina epaitzerakoan, bi datu objektibo
agertzen direla —hezkuntza sistemaren zeregin erdalduntzailea, alde
batetik, eta, euskararen jarraipena, bestetik— kontuan harturik, azentua
batean edo bestean jartzen den, bi motatako azalpenak eman ohi dira:
espainiar Estatuaren erantzunkizuna azpimarratzen dutenak eta, beste
muturrean, sistemaren ahultasuna nabarmentzen dutenak.
Eskolaren erdaltzaletasunaren ardura estatuari egozten dion azalpen
motaren adierazlerik gardenenetako bat hitz hauek ditugu:
Gudaloste garaileek [I. eta II. gerra karlisten ondoren] administrazio zentrala
ezarri zioten lehenengoz Euskal herriari. (…) eta ordezkapen linguistiko
azeleratuari eman zitzaion hasiera, horretarako gaztelaniazko eskolaz
eta euskaraz hitz egiteko debeku eta zigorrez baliatuz.
(etzana nirea da) (Euskaltzaindia 1979: 36)
Azalpen mota honen baitan oso hedatua dago erdararen ezarpena
espainiar irakasle erdaldunak ekarriz bideratu zelako ustea —oinarri sendorik
gabeko ustea, beherago ikusiko dugunez—, bai doktorego tesietan:
“La utilización generalizada del anillo escolar y la provisión de los
cargos escolares por medio de maestros foráneos se hallan en la base de
este retroceso” (Estornes Zubizarreta 1990: 25), bai dibulgazio artikuluetan:
“Se importaron muchos maestros castellanos y ellos lamentablemente,
fueron los principales agentes de deseuskaldunización en
Navarra” (Arraiza 1993: 9). Halaber, ñabardura gehiagoz idatzita egon
arren, mota bereko azalpenak dira, funtsean, Mikel Zalbiderenak,
Nafarroako eskolatzearen Aro Berriko zabalkundea “bere buruaren jabe
izateari uztearekin bat eta (…) Aginte-aparatu zentral horien [Espaini-
Frantzietako monarkiak] beharrei (…) erantzuteko asmoz” (1990: 216)
gertatu zela dioenean, adibidez, edo XIX. mendeko bilakaeraren erantzule
nagusi gisa 1857ko Moyano legea aipatzen duenean (ibid.: 228).
Beste batzuen iritziz (Elorza 1996, kasu), aldiz, atzeratua eta ahulegia
izan zen Espainiako irakaskuntza sistema eta horri zor zaio euskararen
eta ofizialak ez ziren gainerako hizkuntzen iraupena. Funtsean atzerapena
eta desegituraketa dituen bilakabide baten barruan —“con el
telón de fondo del atraso y de la desagregación que marcan el tránsito
del Antiguo Régimen a la España liberal” (ibid.)—, gaitasunik gabeko
hezkuntza sistema omen genuen eta horrek, ondorioz, gaztelaniaren
ezarpena eragotziko zukeen: “un sistema educativo insuficiente que
mantiene altas tasas de analfabetismo y evita la imposición del idioma
nacional sobre los periféricos” (ibid.).
Biak, maisu-maistra espainolen etorrera jendetsua nahiz herri hizkuntzen
biziraupena hezkuntza sistemaren balizko indargabetasunagatik
419