Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Euskararen Aldeko Lan eta Mugimenduak
bera ere 1936.ean euskara bateratzearen aurka mintzatu zen— batere erraza
ez zela esanez eta bere ordez euskalkien bizitasun eta naturaltasuna azpimarratuz
(Euskara’ ta estatutoa. La Voz de Navarra, 1936-06-19).
Orain arte azaldutakoak izan ziren, beraz, nafarren irizpideak garbizaletasunaren
eta literatur euskararen auzian.
Iturburua, beste hainbatetan bezala, Arturo Campionengan dago.
Larrekok (Euskaraz ongi idazteko; ¿Nola? La Voz de Navarra, 1933-02-
12) zioenez, euskaraz hobeki idazteko nola egin behar zen galdetuta,
honako bi aholku hauek eman zizkion Campionek, gainerako nafarrek
beti gogoan izan zituztenak, ikusi dugun bezala: (1) hitz egiterakoan,
bakoitzak dakien edo ohi duen eran egin dezala, baina idatzi, guztiek
gramatika arauak errespetatuz egin behar dute; (2) euskararen garbitasunean,
lehentasuna joskerari eman behar zaio, ez hiztegiari.
Geroago erabiliko ziren molde nagusiak 1884ko bere gramatikan
zeuden jadanik, Villasanteren arabera: “es una gramática excelente, sólidamente
cimentada sobre el vascuence auténtico y real, sin elucubraciones
y construcciones a priori, al estilo de los zetakides” (1979: 357). Eta
bide horretatik segitu zuen bere bizitza osoan. Ezagunak dira alor honetan
Sabino Aranarekin izan zituen eztabaidak (Granja Pascual 1984):
1901 eta 1902ko ortografi batasunari buruzko biltzarrak; Euzkadi, euzkera,
euzko/Euskal Herria, euskara… auzia; eta, azkenik, garbizaletasunaren
arazoa. Haietan oso garbia izan zen Campionen jarrera eta bat
zetorren bai bere lehenagoko lanekin eta baita ondoren Nafarroan segituko
zen ildoarekin ere.
Euzkadi izenari buruzko eztabaidaren azpian aranazaleen eta
Campionen arteko ezberdintasun orokorren isla aurkitzen dugu,
Campionen arrazoiak, azken finean, euskara biziaren eta literatur tradizioaren
autoritatea onartzean oinarritzen baitziren.
Campionek, bere ikuspegi orokorra laburbilduz, bi ideiaren inguruan
eratu zituen bere argudioak (1907a: 218). Batetik, hizkuntzaren
izenaren aldaki ezagun guztiek “s” dute, ez “z”: heskuara, eskuara, heuskara,
euskara, euskera, eskoara, eskara, uskara, üskara… Bestetik, euskal
idazle guztiek ere “s” erabili dute, Etxepare-rekin hasi eta Sabino
Aranaren beraren Lecciones de ortografia del euskera bizkaino-raino.
Euzko-tik sortutako etimologiak funtsik gabekoak ziren eta berez
deuseztatuko ziratekeen, Sabino Aranaren alderdiaren babesagatik ez
balitz, eta hortxe zegoen, hain zuzen ere, neologismo haien eta beste
hainbaten arriskua (ibid.: 241).
Hiru urte beranduago eztabaidaren hari nagusiak bizitasunaz eta ironiaz
jaso zituen “Un bautizo” antzezlan laburrean. Eszena taberna bateko
terrazan kokatuta dago eta protagonistak Alfredo Camprodon
(Arturo Campion), Iñasi zerbitzaria eta Kerken (izena “euskaratu” duen
Don Crescente aranazalea) dira. Hona hemen pasarte bat:
492