Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

Bonaparte Printzearen eta Bere Laguntzaileen Lekukotasunak
tologiaz haratago zihoazela eta beraietan euskarari buruzko gai orokorrek
bazutela tokia. Beraz, Bonaparteren laguntzaileen lekukotasunen
urritasuna, Nafarroako 1860 eta 1870eko hamarkadetako egoerari zor
zaio neurri batean.
Albiste iturriak hiru izan dira nagusiki: lankideen zuzeneko azalpenak,
Bonaparteren fondoko eskuizkribuak eta, hirugarrenik, lankideen
izena finkatze lanean artxiboetan erabili ditudan gainerako dokumentuak.
Hiru iturrien emankortasun maila, ordea, ez da berdina izan eta,
zalantzarik gabe, baliotsuena eskuizkribuen beraien miaketa suertatu
zait eta, tamalez, Bonaparteren lankideek utzitako zuzeneko azalpenak
urriegiak izan ziren.
Emaitzen aurkezpena, goian bezalaxe, hizkuntz ezagutza, hizkuntz
jarrerak, hizkuntz hautaketa, hizkuntz erabilera eta hizkuntzaren gaineko
ekintzak ataletan sailkatuta egingo da.
5.2.2.1 Hizkuntz ezagutza Nafarroan Bonaparteren lankideen arabera
Bonaparteren laguntzaileen albiste eta argibideak ezinbestekoak gertatzen
dira orduko Nafarroako euskararen ezagutzaren berri jakiteko,
Nafarroako mugaren zati handi bat marraztu zion Bruno Echeniqueren
ekarpenak batez ere (ikus 4. kapitulua), baina gaia dagoeneko aztertuta
dugunez, ideia bat bakarrik gehituko dut.
Oroitzen bagara, 4. kapituluan Iruñearen eragin erdalduntzaile mailakatuaz
mintzatu naiz Añezkar eta Etxeberri herriak aipatuz. Gauza
bera gertatzen zen Sorauren eta Olabe herriekin. Sorauren Iruñetik 9
kilometrotara dago eta Olabe 11tara, biak Belate mendatetik igarotzen
den Iruñea-Irun errepidean. 1857.eko bidaian, urriaren 19an Iruñera
iritsi zen Bonaparte eta elkarrizketa bat izan zuen Pablo Ribed lankidearekin.
Han, bi herriei buruzko argitasunak eskatu omen zizkion
Bonapartek Ribedi eta honek Atarrabiako udal idazkaria zen Antonio
Iruritarengana jo zuen ohartxo baten bidez (55. eskuizkribua Gonzalez
Echegaray eta Arana Martijaren katalogoan). Honela zioen Pablo
Ribeden eskariak, hitzez hitz:
El Principe Napoleon que ha llegado hoy desea saber fijamente:
Si los abitantes de Sorauren ablan en su mayoria la lengua Castellana ó la
Bascongada.
Si los de Olabe en su mayoria ablan el Castellano o el Bascuence.
Antonio Iruritaren erantzuna orri berean dator eta oso adierazgarria
izan zen. Sorauren herrian, Iruñetik gertuen dagoena, erdaraz
mintzatzen ziren, euskara menderatu arren: “Ablan la Castellana,
aunque poseen bien la Bascongada” (ibid.). Olaben, ordea, bi kilometro
harantzago, euskaraz hitz egiten zuten, erdaraz bazekiten ere:
“Ablan el Bascuence, aunque poséen muy regularmente el
300