Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa

tautuagoa eta europazaleagoa— zuen Ximeno dinastia (905-1076),
dinastiako lehenengo erregea Antso I.a Gartzes (905-925) izanik.
Erresumaren finkapena Ximeno dinastiaren eskutik etorri zen eta, berarekin
batera, Nafarroako hizkuntz historia baldintzatu duten hainbat
jokamolderena ere. Gortearekin batera Iruñeko apezpikua ere Leirera
aldatu zen: “La sede [apezpikuarena] de Pamplona (…) se encontrará
más en su ambiente en esta zona del Este (en Leire, hacia lo que se llama
el Romanzado), que en el mismo Pamplona, a donde no volverá hasta el
siglo XI” (Lacarra 1982: 20).
Antso I.a Gartzes musulmanen aurkako borrokari lotu eta, berehala,
Asturiasko Alfontso III.arekin hitzartuta, lur berriak konkistatu eta erresumaren
mugak zabaltzeari ekin zion: Lizarra hasieran, Lizarrerriko
Erribera ondoren eta Errioxa beranduago, Errioxako lurrak “pobladas
por romanizados y romanceados” 128 (Cierbide 1986: 131) izanik.
Ekialderantz ere zabaldu zen erresumaren eragina eta Aragoiko konterria
ere Nafarroako erregeen agindupean geratu zen. Konkista berrien ondorioz,
Nafarroako Gortearen egoitza Naxerara eraman zuten 921. urtean.
Beraz, oinak Naxeran eta Leire-Zangozan zituen eta Nafarroako
Erdialde osoa eta Erriberaren zati bat besarkatzen zituen antolamendua
dugu Nafarroako erresuma sendotzen hasi zenean: “es sobre esta Zona
Media, de aldeas, que va de Sangüesa a Estella, sobre la que se asentará
la nueva monarquía en sus comienzos” (Lacarra 1957: 16).
Erresuma eratzearekin batera, gizarte-antolakuntzako molde atzerritarrak
eredutzat hartuta, klaseetan hierarkizaturiko gizarte feudala gauzatzen
ari zen Erdialdean eta horrek ondorio ukaezinak ekarri zituen
erresumako jatorrizko populazioaren baitan, gero eta handiagoa baitzen
populazio horren —nekazariak eta hizkuntzaz euskaldunak— eta gorpuzten
ari zen estatu-aparatuaren arteko etena 129 :
232
Euskararen Bilakaera Iraupen Luzeko Bost Gairen Argitara
El conjunto de su población, compuesto por campesinos, es vasco, creo
que de habla vasca en su totalidad (…). Pero la estructura política que allí
se forma es de inspiración extraña. En primer lugar la monarquía y la curia
del rey, que reflejan la doble influencia de las cortes condales carolingias y
de la tradición hispanovisigoda. Los seniores serán propietarios territoriales
que se hacen cargo de la defensa de ciertos lugares estratégicos; ellos con el
rey llevarán el peso del gobierno, y el campesino netamente vasco del noro-
128. Iritzi berekoa da Jose Maria Lacarra: “En los territorios nuevamente agregados
—Aragón y Rioja— el sustrato humano era ya netamente románico y cristiano”
(1975: 80), eta: “la Rioja, enteramente romanizada y cristianizada en esta época [IX.
mendea]” (1982: 20).
129. Ikus, halaber, Sanchez Carrion (1980: 30 eta 72), non, Lacarraren azterketa
abiapuntutzat hartuta, Nafarroako erresumaren hizkuntz jarrera asimilaziozalea izan
zela esan eta berari buruzko gogoeta iradokitzaileak egiten diren.