istanbullasmak_scrd

İSTANBULLAŞMAK
Osmanlı döneminde kentin hayati ihtiyaçlarının
sağlanmasıyla, bir diğer deyişle “iaşe”siyle
ilgili bütün resmi kontrol mekanlarını kapsar.
İstanbul kapanları ve bunların dönüşümünün
tarihi, ekonomik sınır yapıları, kentsel gümrükler
ve çarşıların denetimiyle ilişkilidir. Bu bağlamda
kökenbilim çarpıcı açılımlar sunar.
Kapma Aygıtı/ Resmi Tartı ve Dağıtım Merkezi:
Kökeni Arapça kabban olan “kapan” kelimesinin
Türkçede iki farklı anlamı vardır. Birinci
anlam, birdenbire çekerek yakalamayı tanımlayan
kapmak fiilinden gelir ve bazı hayvanları avlamaya
yarayan, hayvanın ayağının değmesiyle işleyen
tuzağı (kurt kapanı, fare kapanı, kuş kapanı) ifade
eder; mecazi olarak, hileli düzen demektir. Şekil
ve içerik açısından benzer bir kelimenin türevleri
Latincede capare, captus ve captura’dan “kapmak,
yakalamak, tutuklamak, işgal etmek, av, avlanmak,
kazanım ve yarar sağlamak” tanımlarıyla
Avrupa dillerinde de bulunmaktadır.
Kapan, Arapça kabban ve Farsça kepandan
türetilen ikinci anlamıyla, “çok büyük tartı aleti,
ağır yük tartan kantar” demektir. Osmanlı
Devleti’nin ilk devirlerinden beri malları tartıp
vergileri toplamak için bu tür tartı aletlerinin
konduğu kervansaray veya çarşıları tarif etmektedir.
İstanbul bağlamında kapanlar, resmi tartı
ve dağıtım merkezleridir.
Ancak, kelimenin sesdeş iki anlamı kavramsal
olarak ilişkilendirilebilir; bir bakıma, Osmanlı
kapanları ekonomik akışların kontrolü ve bunun
üzerinden kazanımlar sağlamak için kurgulanmış
“kapma aygıtları”dır. Bu anlamda kapanlar,
devletin ekonomik akışları denetleyen aygıtlarının
öncül bir örneğidir; kent sınırının özgün bir
temsilini oluşturur. Kent sınırının ekonomik işlevlerinin
tarihsel gelişiminin gözden geçirilmesi
İstanbul’da kapan olgusunun oluşum ve dönüşümüne
dair daha bütüncül bir yorum çerçevesinin
kurulmasını olanaklı kılar.
Kent Cephesinin Ekonomik İşlevleri: Modern
dönem öncesi kentlerde, özellikle berkitilmiş
yerleşimlerde, mimari olarak -duvarlarla,
hendeklerle, kulelerle ve kapılarla- tanımlanmış
kent cephesi, askeri ve politik işlevinin ötesinde
ekonomik bir kontrol mekanını, bir başka deyişle
gümrük sınırını tarif eder. Sınırların belirgin
olarak yapılandırıldığı bu modelde, kente girip
çıkan metalar çeperde ve eşiklerde niteliklerine
göre ayıklanır; resmi tartı ölçeklerinde birimlere
SALT014-İSTANBULLAŞMAK-194