istanbullasmak_scrd

İSTANBULLAŞMAK
böyledir. Orada konumlanan önemli yapılarla ilişkili
adlandırmalar da azımsanmayacak sayıdadır.
Sözgelimi, Ayasofya Camii, Can Alıcı Kenisası,
Bodrum Camii, Çatal Çeşme, Kırk Çeşme, Kum
Kapısı Mahalleleri.
Mahallelere adlarını verenlerse ağırlıklı olarak
Osmanlı bürokratik seçkinlerini oluşturan
üç grupla, “ilmiye” (dinsel bürokrasi) ve “kılıç
ve kalem erbabı” (askeri ve sivil bürokrasi) ile
bağlantılıdır. Bunlar ya orada yaşamış ya da o
mahallede yaşayanların ibadet ettiği mescidi inşa
ettirmişlerdir. Sonraki yüzyıllarda da kullanımda
kalmaları bağlamında en uzun ömürlü yer adlarıysa,
en üst kademe yöneticileri tarafından
yaptırılmış ve onların adını taşıyan yapılarla, çoğunlukla
da camilerle ilişkilidir. Hemen hepsi de
“paşa” unvanını içeren bu yer adlarının önemli
kısmı bugün de kullanımdadır. Mahmut Paşa,
Mesih Paşa, Koca Mustafa Paşa, Cerrah Paşa, Hekimoğlu
Ali Paşa, Haydar Paşa, Sinan Paşa, Davut
Paşa gibi... Din ulularının (Eyüp Sultan gibi), din
adamlarının (Şeyh Vefa, Molla Gürani gibi) adını
taşıyan semt ve mahalle adları da büyük bir toplam
oluşturur. Bunlara onlar kadar dayanıklı, ama
kentsel yayılım bağlamında daha geniş bir grup
yer adı daha eklenebilir: Sultanların ve hanedanın
finanse ettiği yapılar ve külliyelerin adları. Bu sonuncular
daha çok mahalle değil, semt adı olarak
kullanılırlar. Fatih semti I. Mehmet’in, Beyazıt II.
Beyazıd’ın, Süleymaniye I. Süleyman’ın, Sultan
Selim I. Selim’in, Sultanahmet II. Ahmed’in adlarını
taşır. Bu adlandırma sistemi, kent yüzeyinin
neredeyse tümüyle merkezi yönetimin temsilcilerine
referansla, hatta doğrudan hiyerarşik
olarak tanımlanmış olduğu anlamına gelir. Kent
yüzeyinde adıyla ve o bölgedeki somut bir anımsatıcı
inşai izle sultanı, hanedanı ve yönetici eliti
çağrıştırmayan pek az yer vardır. Edirne ve Bursa
gibi önceki iki Osmanlı başkentinde de aynı eğilim
gözlemlenirse de, İstanbul bu açıdan İslam dünyası
ve Türkiye açısından bir doruk oluşturur. Bu
kentte toponimi bizatihi bir siyasal manipülasyon
aracı sayılmalıdır. Ya da başkent emperyal sistem
bağlamında bir mikrokozmostur.
18. yüzyıl her alanda olduğu gibi radikal değişimler
getirir. Lale Devri’nin gündeme taşıdığı
yeni adlar siyasal göndermeleri hemen hemen
hiç bulunmayan Sadabad, Neşatabad, Mihrabad,
Hümayunabad, Hüsrevabad, Çırağan gibi şiirsel
terim ve tamlamalar şeklindedir. Bunların önemli
kesimi sonraki yüzyıl içinde unutulup gidecektir.
Bazılarının silinişini, çoğunlukla Arapça ve Farsça
SALT014-İSTANBULLAŞMAK-391