istanbullasmak_scrd

İSTANBULLAŞMAK
gayrimüslimlerin “kentli”, Müslüman-Türk’ün,
hatta Ermenilerin bile “köylü” olduğu türünden
ayrımcı görüşlerin mekansallaştığı kent imgeleri,
idealize edilen imgelerin arka planını oluşturur.
Filmik anlatılar, bu yüzden kimi zaman hiç olmadığı
kadar modern, kimi zamansa oryantalist
hazcılığa uygun masalsı, hatta karnavalesk görüntülerle
inşa edilmiştir.
Bir tiyatro uzmanı olmasına karşın, bu süreçte
Muhsin Ertuğrul’un İstanbul’da Bir Facia-i Aşk
(1922), Boğaziçi Esrarı (1922), İstanbul Sokaklarında
(1931), Şehvet Kurbanı (1939) gibi filmleriyle
anılan sineması, kentteki modern-geleneksel karşıtlığına
odaklanır. Örneğin Pera sinemalarında
da gösterilen The Way of All Flesh’ten (Victor Fleming,
1927) uyarlanan Şehvet Kurbanı’nda (1939),
İstanbul sanki Immanuel Kant’ın kaleminden
çıkmış bir kusursuzluğun simgesidir; filmin mekansal-zamansal
bağlamını, modernlik, Batılılık,
evrensellik, düzen gibi kavramlar oluşturur.
Cumhuriyet’le birlikte kurulan bir banka reklamıyla
açılan ilk sekanstan itibaren Batılı ikonlar
birbiriyle yarışmaktadır. İlk Türk grafik sanatçısı
İhap Hulusi’nin banka veznesinin camı üzerine
resmettiği tren rayları, saatler, caddeler bu ulusal
modernlik idealini temsil etmektedir. Yeni cadde-sokak-ada-parsel
düzenlemeleri paralelinde
gelişen Nişantaşı, Boğaziçi, Kadıköy ve Yeşilköy
gibi değer kazanan semtlerdeki apartmanlar, pasajlar,
oteller, kamusal binalar, vb. sanki metropol
imgesine atfedilen negatif okumaların pozitif
eğretilemeleriymiş gibi filmin içinde yüzerler. İlk
sesli Türk filmi olmasına karşın, tanıtım afişinde
tiyatro diliyle “Fevkalade Müsamere” başlığı altında
vizyona giren İstanbul Sokaklarında’da (1931)
ise kentin bir turist rehberinin gözünden baştan
sona katedildiğini, film yandığı için yalnızca kaynaklardan
öğreniyoruz. Fransa’da Güzel Sanatlar
eğitimi almış olan Vedat Ömer Ar’ın tasarladığı
iç mekanları ve Le Corbusier’nin “modular”
tasarımındaki kübist çizgileri andıran afişleri,
filmde yine modern bir dilin hakim olduğuna
vurgu yapıyor. Kentsel uzamını oluşturan Galata,
Topkapı Sarayı, Haydarpaşa Garı, Dolmabahçe
ile Boğaz ve Haliç kıyılarının çekimlerinde ise bu
dilin yerini gizemli-masalımsı turistik imgeler
alıyor. Bu muhtelif kent ikonlarının gösterişli
imgelerinden, filmin daha çok Avrupa’ya açılma
düşüne hizmet ettiği hemen anlaşılıyor. Le
Corbusier, “kentlerin cenneti” dediği İstanbul’u
ziyareti sırasında, sanki bu filmlerin sakladığı,
alan-dışı bıraktığı yerleri ima edercesine, kentin
“bağrında acı verici bir ejderhayı gizleyen kor-
SALT014-İSTANBULLAŞMAK-316