Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────MƏSUDƏ VƏLİYEVARus alimlərinin əsərlərində Azərbaycan numizmatikası(K. Fren və V. Tizenqauzenin əsərlərinə əsasən)Məlum tarixi-siyasi hadisələrin gedişində Azərbaycanın qədim əraziləri bəzi dövlətlərin maraqdairəsində olmuşdur. Bu, zəngin, coğrafi-strateji baxımdan çox əlverişli bir məkanda yerləşən ölkə uğrundaaparılan açıq və gizli mübarizə və müharibələrin sonunda Rusiya imperiyası qələbə çalmışdı. Bu səbəbdən dəAzərbaycanın, nəinki, təbii sərvətləri, həmçinin, maddi-mədəniyyət nümunələri vəhşicəsinə talan edilərək,buradan dünya ölkələrinə daşınmışdı. Belə dəyərdə qiymətli, çəkidə az olan maddi mədəniyyətlər sırasına sikkənümunələri də aiddir. Aparılan numizmatik materiallar çox zaman «əntiq malların» alverçiləri tərəfindənmənimsənildiyinə görə yerli əhalinin о qədər də dəyər vermədiyindən və bir çox digər obyektiv, subyektivsəbəblərdən onların nə tapıldığı məkan, nə də konkret zaman haqqında heç bir məlumat verilmirdi. Bu pullarartıq üçüncü, beşinci və sıra ilə digər «yalançı sahiblərinə» çatdıqda, ayrı-ayrı zadəganların kolleksiyalarınadaxil edildikdə, onlar haqqında cüzi məlumatlar meydana çıxırdı.Numizmatika elminin tarixində Rusiya imperiyasının yaradıcısı olan I Pyotrun özünün sikkəkolleksiyası olması və onun olduğu ölkələrdə bu cür məlumatlarla yaxından maraqlanması faktı vardır. Həttaonun Avropada səyahətdə olarkən bəzi zəngin kolleksiya sahibləri ilə söhbətlərini əks etdirən rəsm əsəri dəvardır (7, tablo 21).Belə məşhur insanlardan biri fransız kralı XIV Lüdovikin kiçik qardaşı Orleanlı Filippin xanımıElizabet Şarlotta və ya xalq arasında Lizelotta Paralçskaya (1652-1722) idi. Tarixdə I Pyotrun 1717-ci il 14mayda Parisdə olarkən, Elizabetin pul kolleksiyası ilə çox yaxından maraqlanması və görüşərək diqqətlə tanışolması faktı mövcuddur.Rusiyada I Pyotrdan sonra Ermitajın yaradıcısı olan II Yekaterina və I Pavelin arvadı MariyaFyodorovna pul kolleksiyalarına böyük maraq göstərmişlər. Konkret olaraq, Ermitajın zənginləşdirilməsi IIYekaterinanın adı ilə bağlıydısa, məşhur Pavlov sarayında yerləşən sikkə kolleksiyasının yaradıcısı MariyaFyodorovnadır. Hər üç hakimiyyət nümayəndələri yığmış olduqları sikkələri dəqiq öyrənmək üçün Avropaölkələrindən tanınmış mütəxəssisləri Rusiyaya dəvət etmiş, onlar üçün bütün lazımi şəraiti yaratmışlar.Bunlardan alman mənşəli K. Fren, baron V.Q.Tizenqauzen və A.K.Markovun adlarını xüsusi qeyd etməklazımdır. Adlan çəkilən insanlar ixtisasca şərqşünas olmuşlar. Buna baxmayaraq, qısa bir zamandanumizmatikanın bir elm kimi formalaşmasında çox böyük rol oynamışlar.Rusiya imperiyasında Şərq numizmatikasının banisi, alman mənşəli K. Fren (1782-1851) hesab edilir.Onun ilk dəfə qələmə aldığı iki kiçik məqalə bu günə qədər öz elmi dəyərini itirməmişdir. K.Frenin 1826-cı ildədərc etdirdiyi «Recensio numorum Muxammedorum» adlı kataloqda ilk dəfə Əhər məliyi Atabəy MəhəmmədCahan Pəhləvanın oğlu Özbəyin və Biştəkinin oğlu Nüsrət-əd-Din Məhəmmədin adından zərb edilən gümüşsikkələr haqqında ilk məlumatlar verilmişdi. Sonralar sovet alimləri tərəfindən aparılan araşdırmalar zamanıbəzi hökmdarların adlarının düzgün oxunmadığı aydınlaşdırılmışdır. Belə ki, burada Biştəkinin adı Nüştəkinkimi oxunmuşdur. Buna baxmayaraq, hər iki əsər Atabəylər-Eldəgizlər dövlətinin tarixinin öyrənilməsibaxımından qiymətini bu gün də itirməmişdir.Alim 12 ildən sonra özünün ikinci monoqrafiya xarakterli «ilchanorumslu chulagidarum numis» əsəriniçap etdirir. Əsərdə Hülakilər dövlətinin sikkə işi və pul dövriyyəsi bütün incəlikləriylə öz əksini tapmışdır. Qeydetmək lazımdır ki, ilk dəfə rus şərqşünas-alimi A.Y.Şmidt 1824-cü ildə Hülaki dövlətinin hökmdarlarından olanQazan xanın adını pullar üzərində həm uyğur, həm də ərəb dilində oxumuşdu. Ondan sonra K.Fren A.Y.Şmidtinköməkliyi ilə uyğur dilindəki yazıları araşdıraraq 1826-cı ildə yazdığı kitabı çap etdirmişdi. Hər iki müəllifinəsərlərində əsas faktoloji materiallar Azərbaycanın ərazisindən aşkar edilən sikkə materiallarıdır. Daha dəqiqdesək, nə K.Fren, nə də A.Şmidt sözsüz ki, qarşılarına Azərbaycanın sikkələrini öyrənərək, onun tarixiniyazmaq məqsədi qoymamışlar. Bu gün hər iki əcnəbi mənşəli rus numizmat-alimlərinin əsas məqsədi həmnumizmatikanı bir elm kimi tanıtdırmaq, həm də Rusiyanın iki yüz ildən artıq monqol işğalları altında olmasınısübut edən sikkə nümunələrini öyrənmək olmuşdur.Yeri gəlmişkən ümumilikdə elm aləmində Avropada monqol dövrü numizmatik materiallar hələ XVIIəsrin sonlarından çox ciddi şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır. Numizmatika elminin tarixində ilk dəfə (1780-ciildə) monqolların mono-epiqrafık (ikidilli) sikkələri, onların zərb texnologiyası və oxunub, dəqiq təyinedilməsinə fransız arxeoloqu Q.Tychen tərəfmdən cəhd edilmişdi (2).21