Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────inanmış insan dində mətinlik, səbrlilik, iradəlilik və başqasına itaət etməmək kimi keyfiyyətlərə yiyələnə bilər.Çünki belə bir insan öz mənəvi-əxlaqi simasını Tanrıdan gəlmiş dəyərlər əsasında qurduğuna əmin olur. Öznövbəsində belə bir insan Tanrının ona verdiyi dərin mənəviyyat qarşısında səcdə etməyə başlayır.Mövzudan kənarlaşmamaq üçün, demək yerinə düşərdi ki, din siyasətə qoşulmamalı, nə də, onun əlindəqorxulu bir vasitəyə çevrilməməlidir. Əksinə, dini dəyərlər siyasi oyunların qurbanı olmayıb, siyasətin saflığınıvə mənəvi təyinatını qoruyaraq, cəmiyyətə özünü bu formatda təqdim etməlidir. Müasirlik kontekstində genişspektrdə problemlərə toxunaraq mənbəyə, adət-ənənəyə sadiq və yeniliyə açıq olmaqla İudaizm, Xristianlıq vəislam haqqında düşüncələr və onların qarşılıqlı əlaqəsi, mütləq, çox sayda tədqiqatlar, görüşlər, fikir mübadiləsivə debatlar yaradacaqdır. Hərgah din özünün əbədi mənbəyinin təşkiledicilərinə sadiq qalmaqla onlara böyükməsuliyyətlə yanaşmasa və gələcəyə böyük ümidlə müasir dövrün dinlərin qarşısına qoyduğu suallara «açıqlıq»göstərməsə, dinin mövcud olmağa heç birşansı qalmır. Hərçənd bu suallar sırf dünyəvidirsə, onda, şübhəsiz,dinə qarşı mütləq tənqid olacaqdır.Bizim diqqət yetirəcəyimiz dinlər əsasən «Kitab dinləri» (bəzən də onları «İbrahimi dinlər» dəadlandırırlar) olacaqdır. Burada eyni zamanda, həm İslama, həm də ona yaxın olan iki dinə - iudaizmə vəXristianlığa müraciət edərək istərdik ki, «mənbələrə sədaqət - yeniliyə açıqlıq» probleminə bu üç dinin qarşılıqlımünasibəti kontekstində toxunaq. Məhz «qədim və yeni»nin qarşılıqlı əlaqəsində Xristianlıq İudaizməmünasibətdə özünü müəyyən etmişdir. Bu, zaman etibarı ilə özündən qabaq mövcud olmuş dinlərlə - İudaizm vəXristianlıqla - üzbəüz dayanmış islam dininə də aiddir.Müasir dünya bütün dinləri qloballaşmaq zəminində düşünməyə vadar edir. Əsasən də monoteist dinlərinkəsişmə nöqtələrini, bir-birini ehtiva etməsini əldə rəhbər tutaraq müasir problemlərin həll edilməsiməqsədəuyğun olardı. Bu zaman müzakirə nəinki tarixi. Statistik tədqiqat və ya formal təhlil olar, həmçinin,geniş fəlsəfi təhlil şəklini də ala bilər. Bu mənada ən azı dörd tip qiymətləndirmə meyarının olması labüddür.Hər şeydən əvvəl, tarixi səciyyə daşıyan meyarqeyd olunmalıdır. Çünki yuxarıda sözügedən dinlər VahidTanrını qəbul etmiş monoteist dinlərdirlər. Bəlkə də, bu dinlərin ilk qaynaqlarına daha obyektiv yanaşmaqarşılıqlı münasibətlərdə dialoqa daha da çox şans vermiş olardı.İkinci meyar epistemoloji - hermenevtik xarakter daşımalıdır. Çağdaş problemlərin həll edilməsi genişperspektivlər açdığı kimi, biz təkcə keçmişi yenidən «oxumaq»la kifayətlənməyib, onun nəticələrini təhliledərək tarixi dərk edə bilərik.Konkret olaraq tarixi təcrübəyə müraciət edərək bizə gəlib çatmış dini ənənələrdə yaşadığımız dövrün vəgələcəyin qarşımıza çıxartdığı suallara ekzistensial səpkidə cavab tapa bilərik. Bu zaman yeniliyə «açıqlıq»prinsipi, eyni zamanda keçmişə münasibətdə «sadiqliyimizi» də istisna etməməliyik.Üçüncü meyar etik səciyyə daşıyaraq insanlararası münasibətlərdə dinlərin bu aspektinə diqqət yönəltmişolur. Dinlər cəmiyyətdə əxlaqi məsələlərə münasibətdə hegemon rol oynadıqlarından, buradakı insanları əxlaqiprinsiplər əsasında birləşdirən məqamlar önə çəkilməlidir. Belə ki, bəşəriyyətin vahid başlanğıcını qeyd etmişmonoteist dinlərdə bütövləşməyə meyl etmək daha böyük önəm kəsb etməkdədir.Dördüncü meyar - monoteist dinlərin tarixi inkişaf yolu, yəni təkamül yolu sinkretik xarakter daşıyır.Çünki bu, dinlərin mahiyyətindən təzahür etmiş bir haldır.Dini sinkretizm dünya xalqlarının dini təsəvvürləri üçün xarakterik hal olub, müxtəlif dini elementlərintarixi sintezi olmuşdur. Bu mənada, her bir dini strukturun formalaşması və tarixi transformasiyası - müxtəlifdini sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin mürəkkəb sintetik prosesi kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Dialoqa imkanyaradan bu məqam, başqa sözlə deyilsə, dinlərin «qohumluq» münasibətlərinin olduğunu, yəni «doğma»cəhətlərinin kifayət etdiyini ifadə edir. Buna misal olaraq, islam ənənəsinə görə, Məhəmməd Peyğəmbərin yenibirdin gətirmədiyini göstərmək olar. İslam Peyğəmbəri bütün həyatı boyu hamını «bəşəriyyətin atası»adlandırılan Adəm Peyğəmbəri, yəhudi və xristian ənənələrinin birmənalı qəbul etdikləri İbrahim Peyğəmbəri«Hənif» (təktanrılıq) dininə dəvət etmişdir. Bu, müqəddəs Qurani-Kərimdə də öz əksini tapmışdır: «(YaMəhəmməd) de ki: Allah doğru buyurmuşdur. Ona görə də hənif olan ibrahim dininin ardınca gedin, çünki o,Allaha şərik qoşanlardan deyildi» («Ali-İmran», ayə 95). «(Ya Məhəmməd) sənə: «Batildən haqqa tapınaraqmüşriklərdən olmayan İbrahimin dininə tabe ol!» - deyə vəhy etdik» («ən-Nəhl». ayə 123).Müxtəlif tarixi dövrlərdə mürəkkəb dini-siyasi münasibətlərin girovuna çevrilmiş bu dinlərin həqiqimahiyyəti təhrif olunaraq, fikrimizcə, xeyirxah missiyaları hələ də tam açıqlanmamışdır. Halbuki, bunu etməkqarşıda duran vacib məsələlərdəndir. Xüsusən də, monoteist dinlərdə Tanrı obrazının insanları bir-birinə qarşıməsuliyyətli olmağa çağırdığını, buna sövq etdiyini unutmaq olmaz. Bu mənada dinlər tarixən, insanların488