Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────şəhərin ən qədim mədəni təbəqələrindən aşkar edilən tapıntılar sırasında atəşpərəstliklə bağlı maddi-mədəniyyətqalıqlarının olması, burada oda sitayişlə bağlı məbədlərin mövcudluğu və ən önəmli tarixi faktor kimiAzərbaycanın qədim torpaqlarının Əhəmənilər imperiyasının tərkibində olması, deməli buranın imperiyadaxiliiqtisadi münasibətlərdə iştirak etməsini bir daha sübut edir.Abşeron, o cümlədən Bakı toponimini uzun illər araşdıran hörmətli alim S. Aşurbəylinin mülahizələrinəgörə, Baqavan - Baqan yer adlarının həmin ərazidə və ona yaxın yerlərin atəşpərəstliklə bağlı olub eyni mənanıdaşıması kifayət qədər faktlarla sübuta yetirilmişdir.Beləliklə, Bakının ərazisində Sasanilər dövründə sikkə zərbi isinin başlanılması faktı bu cür qədim pulbazarı ənənəsi olan bir şəhər üçün yenilik deyildi."Baqvan" adlı yer adının sikkələr üzərində zərbi Sasanilər dövründə sona yetməmişdir. Aparılanaraşdırmalar zamanı bu baxımdan çox maraqlı faktlarla rastlaşdıq. 1889-cuildə rus numizmat alimi baronV.Tizenqauzenin sikkə kolleksiyası həvəskarı A.Komarovun şərq pullarına həsr etdiyi bir məqalədə XIX əsrinsonlarında Zaqatala ərazisində aşkar edilən 687 ədəd sikkə nominalından (onlardan 463-ü mis, 206-sı gümüş.18-i qızıldan) ibarət dəfinənin tərkibində 3 ədəd mis sikkə haqqında qısa qeydləri vardır. Həmin illərdə müəlliftərəfindən təyin edilməmiş mis sikkələrin dəqiq rəsmi əsərdə öz əksini tapmışdır. Uzun illərin təcrübəsinə vəelmi araşdırmalara əsaslanaraq, ehtimal edirik ki, hər 3 mis fulus Bakıda Hülakilər hakimiyyətinin son illərindəzərb edilmlşdir. Hər 3 sikkənin üz tərəfində aydın ərəb əlifbası ilə " Baqan" yer adı oxunur (45, s.4-5).Deməli, Baqan - Bakı yer adı yenidən monqolların Azərbaycanda hakimiyyəti zamanı daxili ticarətdəistifadə olunan fuluslarda zərb edilmişdi.Erkən orta əsrlərdə Bakının Şirvanın inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olması haqqında tarix elmindəkifayət qədər məlumatlar vardır. Numizmatik baxımdan İcəri şəhərdən keçən əsrdə aşkar edilən sikkələrsırasında Sasanilərə aid 3 böyük həcmli dəfinə məhz göstərilən yüzilliklərdə Bakının ticarət münasibətlərininyüksək həddə çatmasını göstərir (12, s.4-5).Elmi ədəbiyyata əsasən ilk kütləvi tirajlı, çoxsaylı sikkələr dəfinə statusu ilə eramızın V-VI əsrlərindəAzərbaycanın Sasanilər imperiyasının tərkibində olduğu zaman dövriyyəyə buraxılmışla. Sikkə tapıntılarınaəsasən Azərbaycanda və ümumilikdə, xilafətin işğal zonalarında əvvəlki dövrlərə aid sikkələr dövriyyədəsaxlanılmışdı. Ölkəmizin ərazisi VII-VIII əsrlərdə xəzərlərlə ərəblər arasında döyüş meydanına çevrilmişdi. Busəbəbdən də yerli sikkə zərbi işi bu zaman dayandırılmışdır. Bu zaman iqtisadi münasibətlərində sasani-ərəbsikkələrindən istifadə edilirdi. İçəri şəhərin ərazisindən zaman-zaman aşkar edilən Sasanilər zamanına aid olansikkə dəfinələrinin tərkibində bu cür pullar vardır. Ərəblərin işğalları sona çatdırması ilə dövlət quruculuğununəsas atributu olan sikkə zərbi işinə başladılar. Bakının ərazisindən aşkar edilən, erkən ərəb dövrünə aid edilənsikkələrdən bir qismi məhz İçəri şəhərdən tapılmışdı. Artıq VIII əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycanınsikkə zərbi işi bərpa edilmlşdi. IX-X əsrlərdə Azərbaycanın digər mərkəzi şəhərləri kimi Bakıda da pullar zərbedilmişdi (5, s.63 ).Azərbaycanın ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Bakı həm ticarət əlaqələrinin genişliyi, həm dəliman kimi fəaliyyət göstərirdi. Mərkəzləşmiş Ərəb xilafətində eyni çəki, ölçü, pul vahidlərinin qəbul edilməsiilə bütün imperiyanın hüdudlarında ticarət əlaqələrinin inkişafında, həmçinin xarici ölkələrlə iqtisadimünasibətlərin genişlənməsində heç bir problem yox idi. Bu zaman Azərbaycanın da daxil olduğu xilafətinticarət əlaqələri uzaq şimal ölkələrinə qədər yayılmlşdı. Göstərilən faktları sübut edən numizmatik materiallarsırasında Arranın şəhərlərində, о cümlədən Bakıda zərb edilən nəfis gümüş dirhəmlər Rusiyanın şimalından,Almaniyadan, İsveç- dən, Norveçdən, Baltikyani ölkələrdən külli miqdarda aşkar edilir. (1, 11-23).Xilafətin pul-əmtəə münasibətləri gümüş dirhəmlərə əsaslansa da, dövlətin güclənməsi ilə mis fuluslarhəm daxili, bəzi hallarda xarici bazarlara çıxarılan valyutalar sırasına qədər yüksəlirlər.Bu dövrün mis sikkələriikonoqrafik, metroloji baxımdan sonrakı zamanlarda buraxılan eyni adlı sikkələrdən çox üstün olaraq, keyfiyyətbaxımından daha "uzunömürlüdürlər". Mis fuluslar islam dövrünün əsil müsəlman pullarıdır. Bu və digərsəbəblərdən ərəb xilafətinin mis fulusları anonim pullar sırasına daxil deyildir; çünki əksər hallarda beləsikkələrin möhüründə hökmdarların adı lakonik şəkildə, titulları, zərb yeri və tarixi göstərilirdi. О cümlədən,Bakıda göstərilən yüzillikdə dövriyyədə olan mis - fuluslarda göstərilən detallar sırasında zərb yeri Bakuh,Bakuyya kimi xüsusi bəzək elemeratləri çərçivəsində vurulurdu.IX əsrin sonu X əsrin əvvəllərində Abbasilərin zəifləməsinin ilk göstəricisi, yenə də hər şeydən əvvəlözünü sikkə zərbi işində özünü göstərmişdi. Siyasi baxımdan güclü, ərazisi üç qitəni əhatə edən ərəb xilafətininparçalanması və yerində kiçik feodal dövlətlərinin yaranması əslində islam bayrağı altında birləşən dövlətlərinparçalanması demək idi. Yeni yaranan dövlət və dövlət qurumları xaricdə "de fakto" və " de yure" olaraq352