Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Sovetlərin milliləşdirmə siyasətlərini dəyişmə və İslam, ‘millət’in strateji dəyəri barəsində münasibətlərəmalik olmasının təsiri 1950-ci illərindəki Azərbaycan cəmiyyətində əks olunmuşdur. Həmin dövrdə Azərbaycansiyasi elitası sovetcəsinə (sovet senzurası tərəfindən) bəyənilmiş Azərbaycan mədəniyyətini təmsil edirdilər və‘azərbaycanlılar’ oldular. Onlar milli dilində danışırdılar, fikirlərini Azərbaycana xidmət etmək üçüntoplayırdılar və Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə və ənənələrinə daha çox diqqət yetirməyə başladılar.Müəyyən ‘milli’ ənənələrin və dəyərlərin inkişafına və onlara görə verilmiş Sovet qərarlarına baxmayaraqbu yeni həyatın ateizmi həmçinin 1950-ci illərin siyasi reallığını əks edirdi. Rus dili ilə bağlı olan nüfuz elitanın‘ateistləşdirilməsində’ əsas təsir idi. Rus dilli məktəb və universitetlər daha üstün hesab edilirdi, çünki Sovetİttifaqında rus məktəbləri tələbələrə daha böyük imkanlar açırdı Başqa Sovet müsəlman respublikalarınanisbətən Azərbaycanın şəhər əhalisi daha çox olduğuna görə (54 faiz), dindarlıq daha az idi. İslam ictimaişüurda qaldı, lakin ateist elementləri və seremoniallıq (adətlər sisteminə ciddi riayət olunmasına sadiqlik)müsəlman mərasimlərində əks olunurdu. Şəhər azərbaycanlıları müsəlman simvolizmi olan dəfn, toy və sünnətmərasimlərinə qatılır, kənd zonalarında dini riayət etmə islamdan əvvəlki mövhumatla qarışdırılmış evişlərindəki mərasimçiliklə səciyyələndirilirdi. Hətta baxmayaraq ki, Sovet dövründə Azərbaycanlılar öz türkbənzərliyinin bir qədərini itirmişdilər, onlar müsəlman irsini saxlamışdılar və İslamın geriləyən kimi hesabolunduğuna baxmayaraq, din yenə də titullar bənzərliyinin komponenti kimi qaldı.Dindarlıq Lənkəran kimi cənub rayonlarında və Abşeronda xüsusilə yüksək idi, lakin mütəxəssislər bir neçəsəbəblərə görə bu praktikanı ‘qara,’ yaxud ‘el,’ İslami hesab edirlər. Sovet dövrü ərzində Quran azəri dilinətərcümə edilməmişdir və din təhsili boğulmuşdur. Bu icazəsi və teoloji səriştəsi olmayan savadsız mollalarınpeyda olması ilə nəticələndi. Məscid inşaatı həmçinin məhdudlaşdırılmışdı ki, müqəddəs yerlərdə (pirlər),müqəddəs məzarlarda (sayı 300-ə çatır) ibadət gündən günə artırdı. Masallı, Cəlilabad və Lənkəranrayonlarında məxfi dini ev mərasimi ənənəvi dini praktikalardan daha çox uzaqlaşmaya apardı. MüasirAzərbaycanda Pir ibadəti hələ də yaşayır və Abşeron, Qusar kimi şimal zonalarında xüsusilə yayılıb.Abşerondakı Pirlər, məsələn, dindarlarla doludur və nəzir, yaxud sədəqə vasitəsilə İdarənin gəlirlərinəəhəmiyyətli dərəcədə kömək edir .Beləliklə, İslamı üstələmək üçün ateizmə verilən Sovet yardımı, 1980-ci illərdə kommunist ideologiyasınainamın itməsi İslama qarşı marağın dirçəlməsilə nəticələndi. 1990-cı ilin yanvarında Dağlıq Qarabağböhranının genişlənməsi və Bakıda Sovet ordusunun əli ilə azərbaycanlıların qətlə yetirilməsindən sonraPaşazadə ilk dəfə Moskvaya qarşı açıq surətdə çıxış edəndə dönüş məqamı yetişdi. Paşazadə yanvar faciəsiqurbanlarının dəfnini təşkil etdi. çoxları üçün məhz bu qarmaqarışıq vaxtda onlar azərbaycanlıları İslamətrafında birləşdirilməyi və onları beynəlxalq birliyinin diqqətinə çəkmək potensialını ilk dəfə başa düşdülər.İranın təsiri Sovet dövründə ən geniş yayılmış və müsəlman inamı idi. Faktiki olaraq, 1980-ci illərin axırınayaxın vaxtda İran xətibləri ölkədə çox fəal surətdə iş aparır və Xomeyninin portretləri bir çox evlərinpəncərələrində simvolik şəkildə nümayiş etdirilirdi. Lakin tezliklə aydın oldu ki, dünyəvi respublikaçıTürkiyədəki şəhər ziyalı təbəqəsi və vətəndaş cəmiyyəti İran və Ərəb ölkələrinin təmsil etdikləri alternativdəndaha cəlb edicidir. Qarabağ münaqişəsi vaxtında Türkiyənin proazərbaycan mövqeyi həmçinin azərilər arasındatürk birliyinin dirçəlməsinə təsir etdi. Azərbaycanın rəsmi və müxalifət siyasətçilərinin fikirlərinin təhlili aşkaredir ki, onlar dini birlikdən etnik münasibətlərini daha çox dəyərləndirirlər.Azərbaycanın Türkiyəyə meyli Milli Məclisin rəsmi surətdə Kiril əlifbasını Ərəb əlifbasındansa Latınəlifbası ilə əvəz etməsində özünü aydın göstərdi. Bu, əslində parlamentin qəbul etdiyi ilk qərarlardan biri idi. Buzaman həmçinin dünyəvi 1918-1920-ci illərdəki Azərbaycan Cümhuriyyətinin arxasında olan rəhbərləri vəideologiyası yenidən məşhurlaşdı. Düzdür, Azərbaycan 1992-ci ildə İslam Konfransı Təşkilatına qoşuldu, lakinAzərbaycanın islam ölkələri ilə münasibətləri sadə dini bağları ilə izah oluna bildiyindən daha geniş olmağınameyl etmişdir. Azərbaycanlıların İranı öz müstəqilliyinə qarşı ən böyük təhlükə kimi təsəvvür etməsi bunuçoxaldır. Bu ruhda 1992-ci ildə Əbülfəz Elçibəyin başçılıq etdiyi həm ilk post-Sovet hökuməti və həm dəAzərbaycan Xalq Cəbhəsi güclü anti-İran ruhunda idilər. Fars imperiyası ruhunda Azərbaycan torpaqlarınınİrana qaytarılmasını təbliğ edən İrandakı nəşrlər və Xəzər dənizindəki neft yataqlarının bölünməsi istiqamətindəAzərbaycan-İran konfliktləri Azərbaycanda İranın mövqeyinin güclənməsinə az kömək edir və İran ritorikasınahər hansı son dəyişikliklər yalnız ABŞ-ın İrana artmış təzyiqinə görə baş verdi.“Azərbaycan BU GÜN VƏ SABAH”.- 2007.- № 1.- S.55-65.501