Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────AYGÜN MƏMMƏDOVA,Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin aspirantıAbbasi Xəlifələri dövründəAzərbaycanda pul zərbinə dairSəmavi dinlərdən olan İslam bəşəriyyət tarixində mühüm dəyişikliklər etmiş, bir çox dünya xalqlarınınictimai-siyasi həyatına əsaslı təsir göstərmişdir. Məhz bu təsir nəticəsində müsəlman xalqlarının mədəni irsi vəənənələrinin öyrənilməsinə maraq artmaqdadır.Ərəb Şərqi və Avropa tədqiqatçıları hakimiyyətin Əməvilərdən (661-749) Abbasilərə keçməsini yalnızhakim sülalənin məğlubiyyəti kimi deyil, «ümummüsəlman dövlətçiliyi tarixində köklü çevriliş yaratmışAbbasilər inqilabı» kimi qiymətləndirmişlər. Abbasilər Əməvilərin Qüreyş qəbiləsinə mənsub olmalarınabaxmayaraq, Həzrət Məhəmmədə (s) qohumluğu çatmamalarını əsas götürərək, müsəlman icmasında ədalətinyalnız hakimiyyətin peyğəmbərin (s) ən yaxın qohumlarına (yəni Abbasilərə) keçməsilə bərqərar olacağını iddiaetmişlər. Tarixi hadisələrin təhlilindən aydın olur ki, Abbasilər zahirən Həzrət Peyğəmbərin (s) tərəfdarı kimiçıxış etsələr də, ikili oyun aparır və şəxsi maraqlarının xeyrinə fəaliyyət göstərmişlər.Əməvilərdən fərqli olaraq Abbasilərin xarici siyasəti о qədər də aktiv olmamış və onlar böyük fəthləretməmişlər. Abbasilərin hakimiyyəti illərində Azərbaycanda baş verən hadisələr barədə bir çox mənbələrdəməlumatlar verilmişdir. Ərəb tarixçisi Əbu Məhəmməd Əhməd ibn Əsəm əl-Kufinin (v. 926) üçcildlik «Kitabəl-futuh» («Fəthlər kitabı») əsəri bu baxımdan maraq doğurur. İlk dəfə akademik Ziya Bünyadov tərəfindən rusdilinə tərcümə edilərək 1981-ci ildə nəşr olunan bu əsərdə ərəblərin Azərbaycana yürüşləri, ölkəmizin orta əsrşəhər və kəndlərində ərəb canişinlərinin fəaliyyətləri, ərəb-xəzər qoşunlarının Azərbaycan uğrunda savaşları iləyanaşı, ölkənin şimalında yerləşən əsas müdafiə istehkamları olan Dərbənd, Beyləqan, Qazax, Bərdə, Bərzəndşəhərləri haqqında məlumatlar verilmişdir. Qeyd edilən məlumatlar respublikamızda və onun hüdudlarındankənarda tapılmış pul dəfinələri və təksaylı sikkələrlə təsdiqlənir. Mənbə rolunu oynayan sikkələr isə qeyd ediləndövrdə Azərbaycanın ictimai, iqtisadi və siyasi vəziyyətini öyrənməyə imkan yaradır.Xəlifə I Vəlidin hakimiyyəti dövründən (705-715) başlayan ərəb-xəzər müharibələri Abbasilərdövründə də davam etmişdir. Sonrakı X əsr salnamələrində bu hadisələrin nəticəsi olaraq, Ərəb xilafətinin şimalsərhədlərində mühafizə dəstəsi rolunu oynayaraq ruslar və digər xalqların Cənubi Qafqaz vasitəsilə müsəlmanölkələri ərazisini ələ keçirmələrinə maneə olması qeyd edilir.Son Əməvi xəlifəsinin dirhəmlərinin tədqiqi sübut edir ki, onların üst tərəfində «kəlmeyi-tövhid»ləyanaşı, dairəvi şəkildə «əş-Şura» surəsinin 22-ci ayəsi həkk olunmuşdu. Həmçinin, Əməvi sikkələrinin əkstərəfinə «əl-İxlas» surəsinin bəzi ayələri həkk edilirdisə, Abbasilər bu zərb üslubunu üç sırada «MəhəmmədRəsulullah» ifadələrilə dəyişdirdilər. Bu ifadələr bəzi Əməvi felslərində də nəzərə çarpmaqdadır.Əl-Kufinin məlumatına görə, ilk Abbasi xəlifəsi (əs-Səffah) titulu ilə tanınan Əbul-Abbas Məhəmmədoğlu (749-754) Məhəmməd ibn Sulu Azərbaycan əmiri təyin edərək 100 min atlıdan ibarət qoşunu onuntabeliyinə vermişdir. Onun işğalçılıq niyyətindən xəbərdar olan Musafir ibn Kəsir əl-Qəssab başçılıq etdiyidəstəsilə Bizansda yerləşən Sərt qalasında möhkəmlənir. İbn Sul ilə əl-Qəssab arasındakı uzunmüddətli döyüşlərsonuncunun qətlə yetirilməsi, sağ qalmış üsyançıların isə Sicistana qaçması ilə başa çatır. Əl-Qəssab və onunsilahdaşlarının başlarını xəlifəyə göndərən ibn Sul Beyləqana gedərək bir neçə gün orada qalır. Daha sonraBərdədə məskunlaşaraq uzun müddət ölkəni idarə edir. İbn Sul vəzifəsindən kənar edildikdən sonra onun yerinəxəlifənin qardaşı Əbu Cəfər əl-Mənsur 751/2-ci ildə Azərbaycan, Ərməniyyə və əl-Cəzirə ərazilərinin əmiritəyin edilir. O, qışı Təbrizlə Beyləqan arasında yerləşən Kiran şəhərində, yayı isə əd-Dariba yaylağında keçirir.Əs-Səffahdan sonra xəlifə olan qardaşı «əl-Mənsur» ləqəbli Əbu Cəfərin (754-775) əmrilə Yezid ibnÜseyd ibn Zəfir əs-Süləmi Arran, Yezid ibn Hatim isə Azərbaycan əmiri təyin edilirlər.İraqdan Arrana yola düşən Yezid ibn Üseyd Bərdədə iqamətgahını quraraq vergi toplayanlara (amillərə)vəzifələrini yerinə yetirmək əmrini verir. Xəlifə ona məktub yazaraq bildirir: «xəzərlərlə qohumluq münasibətiyaranmayanadək Arran ölkəsində sülh olmayacaq. Əgər xəzərlər istəsələr, qoşun toplayıb səni və amilləriniməhv edərək qələbə çala bilərlər. Mənim məsləhətimə etinasız yanaşma və xəzərlərlə qohum olmağa çalış!»Əmrə itaət edən Yezid xəzər xaqanı Təəturun (bəzi mənbələrdə Ras Tərxan və ya Astarxan) qızıXatunla evlənmək üçün elçilər göndərir. Xəzər çarı razılıq verir və Yezid 100 min dirhəm mehriyyə verərəkXatunla evlənərək Bərdə yaxınlığındakı əl-Kabbab ərazisində məskən salır. O, Yeziddən xahiş edir ki, İslamınmahiyyətini anlamaq və Quran oxumağı öyrətmək üçün müsəlman qadınları onun yanına göndərsin. Xatunun bu341