Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bugünkü səviyyəsi də son hədd deyil. Bəşəriyyət, insan cəmiyyəti daimidir, hər şey inkişafdadır, yüz, iki yüz,beş yüz ildən sonra nə olacaqdır, – bunu biz indi deyə bilmərik. Ancaq şübhəsiz ki, nə dünya belə olacaqdır, nədə dünyanın mənzərəsi bu şəkildə qalacaqdır. Hər şey inkişafdadır. Belə olan halda, şübhəsiz ki, bizim mənsubolduğumuz türkdilli xalqlar da şaxələniblər, məskun olduqları yerin, ərazinin təsiri altında, qonşularının, başqaamillərin təsiri altında hərəsi öz istiqamətində inkişaf edibdir”. Bununla da Heydər Əliyev türkdilli xalqlarınortaq dəyərlərdən, vahid kökdən şaxələnməsini təbii qəbul etməklə yanaşı, hər birinin məskun olduğu ərazinin,əlaqədə olduqları xalqın təsiri ilə bağlı özünəməxsus xüsusiyyətlər əldə etdiklərini də istisna etmirdi. HeydərƏliyev türk dillərinin dövlət dili statusu alması barədə qeyd edirdi ki, burada dövlətin yaranması və dövlətinformalaşması vacib amillərdəndir. Düzdür, türk xalqlarının dövlətçilik tarixi və çoxlu dövlətləri olmuşdur.Ancaq türk xalqlarının (xüsusilə keçmiş Sovetlər İttifaqında yaşayan 23 türkdilli xalqın) milli dövlətlərinindövlət dili daha çox XX əsrlə bağlıdır. Yəni türk sözü ümumiləşdirici bir etnik termin kimi tarixən millət vədövlət adı kimi işlənmişdir. Sonralar bu sözün (türk sözünün) ehtiva etdiyi millət və dövlət anlayışı inkişafetmiş, şaxələnmiş, qol – budaqlara ayrılmışdır. Bütün bəşəriyyət üçün millət, dövlət anlayışı və onun statusununmüəyyənləşməsi türk xalqlarının da, təbii ki, tarixi taleyidir. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Ancaq budillərin, yəni bizim bu türk dili qrupuna mənsub dillərin gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatması XX əsrdə başveribdir. Mən başqa Avropa dillərini demirəm. Dövlət dili statusu alması da, şübhəsiz ki, hər bir dövlətin dövlətkimi formalaşması ilə bilavasitə əlaqədardır”.Heydər Əliyev dövlət dili anlayışına aydınlıq gətirmək üçün tarixdən müqayisələr gətirir, qohum – qardaştürk xalqlarının tarixində baş vermiş hadisələri xatırladırdı. Bununla da müqayisələr və tarixi gerçəklikləri üzəçıxarmaq yolu ilə dövlət dili və onun formalaşması ilə bağlı həqiqətləri söyləyirdi. O, Osmanlıimperatorluğunun simasında bu imperatorluğun dilinin adı və Türkiyə Cümhuriyyəti yaranandan sonra bucümhuriyyətin dövlət dilinin adı barədə çox dəqiq elmi fikri dəlil kimi gətirirdi. Bu mənada Heydər Əliyevindediklərini xatırlamaq yerinə düşər: “Osmanlı imperatorluğu və Osmanlı dili bu müzakirələr zamanı (yenikonstitusiya layihəsində 23-cü maddənin – dövlət dili məsələsinin müzakirəsi nəzərdə tutulur – B.X.) tez – tezyada salınır. Amma məlumdur ki, Osmanlı imperatorluğunun dövlət dili XIX əsrədək türk dili deyildi,tarixçilərimiz bunu yaxşı bilirlər. İmperatorluq Osmanlı İmperatorluğu idi, amma dövlət dili türk dili deyildi.Götürün arxivlərdə onların kitablarına baxın, həmin padşahların, sultanların fərmanlarına baxın, onlar türkdillərində yazılmayıb. Bütün bunlar ərəb–fars dillərində yazılıb. Gedin İstanbuldakı muzeylərə baxın, yəqinçoxları baxıblar, kim baxmayıbsa gedib baxa bilər. Mən bundan Türkiyənin dövlət başçıları ilə danışıqlarımdada söhbət açmışam. Onlar da deyiblər ki, bəli, belə olub. Onlar da Türkiyə Cümhuriyyəti yaranandan sonraindiki türk dilini formalaşdırıb, dövlət dili ediblər”.Bu, tarixi bir nailiyyətdir ki, türk sözünü dövlət dilinin adı kimi Türkiyə Cümhuriyyəti götürüb, inkişafetdiribdir. Düzdür, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti türk sözünü dövlət dilinin adı kimi qəbul edibdir.Ancaq o vaxt Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaşaya bilmədiyi üçün onun dövlət dili olan türk dili də özstatusunu qoruya bilməmişdir. Buna baxmayaraq, Mustafa Kamal Atatürkün qurduğu Türkiyə Cümhuriyyətiyaşamış, inkişaf etmiş, dünya birliyində öz yerini tutmuşdur. Bu cümhuriyyətin dövlət dili olan türk dili dəinkişaf etmiş, bu günümüzə gəlib çatmışdır. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Bizim üçün dost, qardaş olanTürkiyə Cümhuriyyətinin böyük Atatürkdən sonra onun fəaliyyəti nəticəsində bir cümhuriyyət kimi meydanagəlməsi, dünya birliyində öz yerini tutması və özünün dövlət dili olması bizi sevindirən bir haldır. Bir qardaş,dost ölkə kimi biz bunu böyük bir nailiyyət hesab edirik”.Heydər Əliyevin dilimizin dövlət dili statusunu alması ilə bağlı fikirləri də maraqlıdır. Dilin mövcudluğu,həmin dildə danışılması hələ dilin statuslu olması deyil. Dilin dövlət dili statusunu alması üçün dövlətinmövcudluğu və onun konstitusiyasında dövlət dili ilə bağlı maddənin olması əsas şərtlərdən biridir. Eynizamanda dövlət statuslu dilin tədrisinə, bütün sahələrdə tətbiqinə və tədqiqinə geniş şərait yaratmalıdır. MəhzHeydər Əliyev bütün bu amillərin və şərtlərin əlaqəsi ilə məsələlərə yanaşırdı. O deyirdi: “Bizim ərazimizdə,yəni Azərbaycanda yaşayan insanlar, İranda yaşayan və bizim dilə mənsub olan insanlar, Türkiyənin şərqhissəsində yaşayan və azəri adlanan insanlar keçmişdə də, elə XX əsrdə də biz danışdığımız dildə danışıblar.Ona görə də dilimizin dövlət dili statusu alması yalnız və yalnız 1978-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiyadaolubdur. O vaxta qədər bizim dilimiz dövlət dili statusu almayıbdır. Hamı bu həqiqəti bilməlidir”.Dili birinci növbədə xalqın özü yaşadır, qoruyub saxlayır. Belə ki, xalq öz doğma ana dilində danışır, bir –biri ilə ünsiyyət qurur, dili nəsildən – nəslə ötürür. Bizim hər birimiz doğma ana dilimizin bu günə gəlibçatmasında öz ulularımıza – ata – babalarımıza borcluyuq. Bu, işin bir tərəfidir. İkinci bir tərəfdən, dili xalqınböyük şəxsiyyətləri – şairləri, yazıçıları, filosofları, mütəfəkkirləri yaşadıblar. Onlar bu dildə öz əsərlərini462