Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────və Topçubaşov kimi Respublika rəhbərləri millət, mədəniyyət, dil və din arasında münasibətə aid məsələlərləmaraqlanırdılar. Onların yanaşması, müasir Azərbaycan alimlərinə görə, mədəni yaradıcılığın ən yüksək formasıkimi millət-dövlət idealı ilə müəyyən olunurdu. Ağaoğlunun işləri “Üç mədəniyyət” və “İnqlabın qarışıqlığı?”hərəkətə gətirəndir və Azərbaycanın bütün ictimai xadimlərinə təsir etmişdi. Rəsulzadə yazırdı ki, Ağaoğluavropalaşmanın ən ciddi ideoloqu və Yaxın Şərqdə Avropa jurnalizminin (müxbirliyinin) güclü bir təmsilçisiidi. Ağaoğlunun yaradıcılığı türkçülüyün, qərbləşmənin və İslamın sintezində qurulub. İndiki alimlərin çoxusuAğaoğlu barədə qeyd edir ki, onun ilkin panislamist dövründən sonra islam dəyərlərini əvəz edən mərhələ varidi. Türkçülüyü İslamla birləşdirib İslamı Türkçülüyə effektli surətdə tabe edən Ağaoğlu təsdiq edir ki, xalqhakimiyyəti ideyasını kütlələrə İslam gətirmişdi, beləliklə də hökümətilə hakimiyyətin bu özünəməxsusmənbəyini birləşdirdi. Ağaoğlu mənəvi məsuliyyətlə hər iki adı canına çəkir. “Üç mədəniyyət” əsərindəAğaoğlu yazırdı ki, din adamlar və Allah arasında qarşılıqlı münasibətləri nizamlayan prinsiplər sistemidir. İlahiqulluğa aid suallar dində fakal nöqtələridir, qalanlar isə ikinci dərəcəlidir.Başqa Azərbaycan ictimai xadimlərindəki kimi Ağaoğlunun türkçülüyü Azərbaycanın müstəqillikhərəkatına möhkəm birləşdirilmişdir. Həm Rəsulzadə, həm Ağaoğlu dərk edirdilər ki, etnik-milli bənzərliquruluşa malik bir ölkədə vahid ‘milli’ dövlət xüsusiyyətlərinin yaradılması kompleks məqsədi olardı. Ağaoğlubaşa düşürdü ki, Azərbaycan tarixi regional sədaqətliklərin ənənəsini əks etdirirdi, dövlətin və hakimiyyətinqanuniliyini partladırdı. Onun dediyinə görə gücü(qanunu) və hakimiyyəti ‘dövlət’də mərkəzləşdirən ‘qərb’siyasi modelini qəbul etmək yolu ilə modernləşmə və tərəqqiyyə nail olmaq olar. Lakin o təsdiq edirdi ki, buproses yalnız özünü tənqid etməyi və ənənəvi mühafizəkarlıqdan kənara çıxmaq istəyən cəmiyyətlərdə baş verəbilər. Ağaoğlu əmin idi ki, müasir qərb dünyası və geriləyən şərq cəmiyyətləri arasındakı əsas fərq onda idi ki,şərq cəmiyyətləri özünütənqid ruhunda olmasını rədd edir və geriləmələri, məğlubiyyətlərinə görə özlərini yox,başqalarını günahlandırırdılar. Ağaoğlunun ideyası müasir idi və bu gün də Azərbaycan milləti üçünmünasibdir.Bu ənənəvi müsəlman ölkəsində dünyəvi prinsiplər cabasız ötüşməyib və belə prinsiplərin həyatakeçirilməsi çətin bir iş idi. Hətta ictihad dairələrinin daxilində cədiçiliyi tənqid edənlər var idi. İbn-Teymiyyiəvə Vahabiliyin mövqelərinə istinadən onlar cədiçiliyi tənqid edirdilər. Onlar əmin idilər ki, Qurana və ictihadaqayıdış labüddür, lakin onların fikrincə o, qərbi təqlid etməyə və azad iradə mentalitetinə qarşı yönəlməli idi.Onlar müqəddəs kitabların həqiqi şərhlərinə qayıtmağı tələb edirdilər. 1917-ci ilin sentyabrında Musavatındünyəvi, müstəqil və demokratik Azərbaycanın dəstəyinə qarşı dini partiyası olan İctihad (Birlik) yaradıldı.İctihad Azərbaycan cəmiyyətində ortodoksal müsəlman dəyərlərinin rəsmi rolunu bərpa etməyi arzulayırdı.İctihad daimi dini həyat və stilə qarşı yönəldilmiş güc kimi parlamentə (dünyəvi dövlətin nümayəndəsi kimi)hücum edirdi. İttihadın rəhbərləri ‘millət’in inkişafını müsəlman dünyasının çökməsi ilə əlaqələndirirdilər vəbeləliklə, eynilə hiss edirdilər ki, Musavatın Azərbaycan millətini dəstəkləməsi qeyri-məntiqidir . Onlar üçünislam möminlərin ağlında millət üzərində zəfər çalmışdır. Sovet hakimiyyətinin qələbəsi qaçılmaz olandaİttihad bolşeviklərlə əməkdaşlığa sarı meyillənməyə başladı. Qeyd etməyə maraqlıdır ki, təzə hökumətindünyaviləşdirilməsi bolşevikləri müsəlman müxalifət qrupları ilə əməkdaşlıq etməyə məcbur etdi.3.4 İslam və millət Sovet AzərbaycanındaBolşeviklərin qələbəsi Avropa yönümlü Azərbaycan elitasının əhəmiyyətli bir hissəsini dağıtdı. Lakinənənəvi düşüncəli müsəlmanlarla bolşevik əməkdaşlığı həmçinin qısa ömürlü olub. Bu münasibətdə dönüşnöqtəsi 1920-ci illərin axırında yarandı. Bu enişə aparan ilk addım 1927 və 1928-ci illərdə qadınlarınbaşlarından örtüyün götürməsi kampaniyası oldu. Həmin dövrdə Sovetlər müsəlman ruhanilərinin vəqfəmlaklarına qadağa qoydular, şəriət və adət məhkəmələrini ləğv etdilər, dini məktəbləri bağladılar. Bu tədbirlərvə 1930-cu illərdə aparılmış Stalinçi təmizləmələri Azərbaycanda dini strukturları və sonra ruhanilərin teolojiixtisasını effektli surətdə yox etdi.İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Sovetin din siyasəti müsəlman ərazilərində genişləndi və 1944-cü ildəSovetlər çar dövründəki Zaqafqaziya müsəlmanların ruhani idarəsini dirçəldərək onu islahat yolu ilə dəyişdi. Bugün Azərbaycanda bu təşkilat Qafqaz müsəlmanlarının ruhani idarəsi adı ilə hələ də mövcuddur. Sovetdövründə əsasən DTK-nın əlavə orqanı kimi əməliyyat aparan bu İdarənin səlahiyyəti az idi, lakin həmişəəhəmiyyətli təsiri var idi. Azərbaycanda İdarənin məxsusi cəhəti həm şiə, həm də sünni müsəlman icmalarındatəsir qüvvəsinə malik olması olmuşdur. İdarənin hazırkı rəhbəri Şeyxül-İslam Hacı Allahşükür Paşasadəhəmçinin Sovet dövründə İdarəyə başçılıq edirdi. Şiə müsəlmanı olduğuna baxmayaraq indi də Paşazadəninsünni köməkçisi var.500