Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qənirə PİRQULİYEVA,tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoruAzərbaycanın ilk sikkələri və zərbxanası haqqındaAzərbaycanın ən qədim zərbxanalarından biri Bakı şəhərində yerləşmişdi. Bakıda sikkə zərbi işinin tarixiAzərbaycanın Sasanilər imperiyasının tərkibində olduğu zamandan başlayır. Belə ki, ilk dəfə Sasani hökmdarıIV Hörmüzün hakimiyyəti zamanı Bakı inkişaf etmiş Şərq şəhərləri sırasında sikkə zərbi hüququnu əldəetmişdir. İmperiya ərazisində bu statusu hər şəhər qazana bilməzdi. Bunun üçün vacib faktorlar sırasındabeynəlxalq ticarət yollarının yaxınlığında yerləşməsi, zərb etmə işinin imperiya daxilində həyata keçirmək üçünlazımi materialların, o cümlədən gərəkli xammalın kifayət qədər olması və yerlərdə pul çatışmamazlığıyaranmasını xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır.Eramızın VI əsrində Bakı artıq yetkin şəhər olaraq dövlətçiliklə bağlı olan bütün infrastruktura malik olanbir şəhər idi. Keçən əsrdə Bakının ən qədim insan məskəni olan İçəri şəhər ərazisində aparılan arxeolojiqazıntılar zamanı davamlı olaraq aşkar edilən maddi-mədəniyyət qalıqları, ayrı-ayrı tikinti elementləri buərazinin sikkə zərbi kimi vacib bir işin burada həyata keçirilməsi üçün münbit zəminin yarandığını bir dahasübuta yetirir (2-5).Bakı zərbxanasının ilk məhsullarının üzərində qədim pəhləvi əlifbasında Baqvan və yaxud Baqavanmonoqrammı zərb edilmişdir. Azərbaycanın numizmat - alimi Ə.Rəcəbli bu yer adının məhz Bakıya aidolmasını İçəri şəhərdən keçən əsrdə aşkar olunan sikkə dəfinəsinə əsasən sübut etmişdir (31, s.4). Baqvanınadından zərb edilən gümüş draxmalar ehtimal ki, imperiyanın bütün ərazisində tamhüquqlu tədavül vasitələrikimi qəbul edilmişdi.Xəzər dənizinin sahilində təpəlikdə yerləşən bu şəhərdə sasani dövrünün sikkələrinin zərb edilməsindəqeyri-adi heç nə yox idi. Qafqaz Albaniyası dövründə Paytakaran adlı vilayətin tərkibində olan bu şəhərhaqqında antik dövrün tanınmış alimlərinin əsərlərində müəyyən məlumatlar vardır (42; 43, s.283-285).Antik dövrün əvvəllərindən Pont-Xəzər dənizi-Hindistan ticarət yolunun üstündə yerləşən Bakı dünyaiqtisadi münasibətlərində mühüm strateji mövqedə yerləşmişdi. Bu səbəbdən İçəri şəhər ərazisindən dünyamonetar sisteminin ən qədim nümunələri- Makedoniyalı İskəndərin adından zərb edilən draxma, tetradraxma vəobollar, Selevkilərin sikkə nümunələri, Yunan -Baktriyanın, Soqdiananın, Pont çarlığının və digər qədimdünyanın tanınmış dövlətlərinin rəsmi dəyər vahidləri deyilənlərin bariz nümunələridir.Bu cür sikkə nümunələrini təsadüfi tapıntı hesab etmək düzgün yanaşma deyildir. Xüsusilə numizmatikmaterialların ictimai- iqtisadi münasibətlərin ən dəqiq "barometr" göstəricisi olmasını həmişə diqqət mərkəzindəsaxlamaq lazımdır.Belə ki, keçən əsrin sonlarında İçəri şəhərin ərazisində aparılan arxeologi tədqiqatlar nəticəsindəMəhəmməd məscidi yaxınlığında Əhəməni hökmdarı Kserksin adından zərb edilən mis qarışıqlı bürünc "xalk"adlı dəyər nominalı aşkar edilmişdir (35, s.35-36). Bu sikkə Azərbaycan ərazisindən tapılmış nadir tapıntılarsırasına aiddir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki Avropada "qəhrəmanlar hökmdarı" kimi tanınanHaşayarın adından əsasən daxili bazar üçün zərb edilən, müasir leksikologiyaya uyğun olaraq xırda pulfunksiyasını daştyan " xalk" sikkə nominalı imperiyanın hüdudlarından kənarda çox az aşkar edilmişdir.Beləliklə, sikkənin numizmatik təsviri aşağıdakı kimidir: Üz tərəf: Kartuşun daxili səthində hökmdarınportreti uzun saçları sadə baş bəzəyi ilə boynunun arxasında düyünlənmiş şəkildə düz biçimli paltar geyimindəsinədən yuxarı təsvir olunmuşdu. Obraz profildən sağa yönəlmişdir. Onun başının arxa səmtində ayrı-ayrıişarələr ehtimal ki, qədim pəhləvi hərfləri pozulmuş vəziyyətdədir.Kənar çərçivə düz xəttin vasitəsilə yaradılmışdır.Əks tərəf: Eyni dairəvi düz xətli kartuşun daxilində sağa istiqamətlənən qədim gəmi obrazı çoxmükəmməl olaraq zərb edilmişdir.Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, dünya numizmatika elmində eyni tipdə olan gəmi obrazlarısikkələrin üzərində ilk dəfə eramızdan əvvəl VIII-VI əsrlərdə Romanın erkən pul nümunələri üzərindəmütəxəssislər tərəfindən araşdırılmışdı. Sonralar oxşar hərbi gəmi obrazları romalıların Karfagen üzərində dənizdöyüşləri zamanı göstərdikləri qələbələr şərəfinə zərb edilmişdir.Bakının qədim yaşayış yeri olan İçəri şəhərdən belə bir sikkənin tapılması qeyri-adi bir hadisə deyildir.Belə ki, dünya şöhrətli şərqşünas M.S. Marten əsərlərinin birində Bakının çox qədimlərdən pars tayfalarınınsitayiş etdikləri müqəddəs məkanlardan biri olduğunu xüsusi qeyd etmişdir (42, s.72). Digər tərəfdən, İçəri351