Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ertegin SalamzadəSənətşünaslıq doktoruMədəniyyət və heraldikaHeraldika – kanon mədəniyyətinin o qədər də çox olmayan növlərindən biridir. Ümumi götürdükdəheraldika məfhumu altında herblərin və başqa heraldik rəmzlərin yaranması mədəniyyəti və onları öyrənən elmkimi qəbul edilir. Heraldika - müasir cəmiyyətdə tamamilə yeni elm və yaradıcılıq sahəsidir. Ölkəmizdə həminsahəyə müraciət müstəqil Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin qəbulu və bu yaxınlarda AzərbaycanRespublikasının Heraldika Şurasının yaranması ilə nəticələndi. Belə ki, heraldikanın statusu, yaranmaməsələləri bizim milli şüur və mədəniyyətimiz üçün gözlənilmədən aktuallaşdı.Şübhəsiz ki, mövcud şəraitdə qədim ənənələrə malik Avropa və postsovet heraldika elminəarxalanmaq lazımdı. Heraldika dili – yüzilliklər boyu işləyən mədəni koddur. O iki tərkib hissəni birləşdirir:heraldik elementlərin təsvirinin terminologiyası və vizual dil. Avropa heraldikasının terminləri çox hallardanormann - fransız dilindən götürülüb. Əslində onlardan bir çoxu türk mənşəli sözlərdir. Məsələn, heraldik dairə«qurt» adlanır, bu da türkcə, «dairəvi» anlamını verir. Tərs oxunuşda «qurt» «türk» deməkdir və bu da dahasonra gördüyümüz kimi, söz cinası deyil. «Tinktura» termini rəng, türk tayfasının tenkterlərin adı ilə bağlıdır.Bu ad öz növbəsində Tenqri tanrının adına yaxındır. Başqa bir türk soyu – Oğuzlar - daha bir dairəvi heraldikelementin adında öz izlərini qoymuşlar.Mədəniyyətdə möhkəm kök salmış böyük və anlamlı hadisələrin yaranması adətən eposlarda,salnamələrdə, əfsanələrdə kölgədə qalır. Avropa ənənələrinin müəyyən mənbələrində heraldikanın yaranmasıhaqqında heç bir xatırlatma yoxdur. Lakin türk ənənələrində nəinki heradikanın yaranması qeyd edilir, həttasülalə işarəsinin eyniləşdirilməsi haqqında mənbə mövcuddur: Avropa dillərində - qerb, türkcə-tamqu. İndikiməqamda söhbət Oğuznamədən gedir.Burada türklərin oğuz qolunun soy başçısı Oğuz xanın ölümündən sonra başçılardan İrkıl Xoca adlıbiri ölənin altı oğlu və onların nəsilləri arasında hərc-mərcliyin baş verməsindən narahat olaraq atasının varisiGün xana müraciət etdi: «Belə vəziyyətdən çıxış yolu budur ki, onlardan hər birinin öz işarəsi - tamqusuolsun.»/ (1,s.63) /Bir halda ki, Oğuzun hər altı oğlunun dörd oğlu var, İrkıl Xoca onların hər birinə 24 soy adı(ləgəb) və 24 tamqu müəyyən etmişdir. Söz yox ki, tamqu İrkıl Xocanın kəşfi deyildir. Tamqu – qədim türkibtidai təqvimindən yaranan bir işarədir. O, dairədə xaç çəkilmiş işarədir ki, xaçın çevrəylə kəsişmə nöqtələriilin dörd müqəddəs hadisəsini qeyd edir: qış və yay gün dönümü, yaz və payız gün bərabərliyi. İbtidai təqvimtürk mədəniyyətinin məlumat matrisidir: genişlənə və məhdudlaşa bilər. Tarixən təqvimin ardıcıl tədqiqatı türkdünyasına runi əlifbası və tamqunu gətirmişdir. Bu yolla türk mədəniyyətinin dili yaranır: runda-yazılı,tamquda-vizual. İbtidai hind-avropa (mən deyərdim ki, Avrasiya, türk) rəmzlərinin istifadədən çıxmasından vətürk mədəniyyətinin məcburi unudulmasından sonra ibtidai təqvimin rolunu demək olar ki, heraldika yerinəyetirirdi. O vaxtdan heraldika dili mədəniyyətə qarşı modelləşdi. Mədəniyyət heraldika dilində inkişafını tapabilər. Təsadüfi deyil ki, qərb müəllifləri heraldikanın tərifini verərkən varislik məsələsinə xüsusi diqqəiyetirmişlər, çünki mədəniyyət-ictimai varislikdir. Buna bənzər təriflərdən birinə nəzər salaq: «Heraldika, onuidarə edən qanunların dəqiq sistemi və unikal dili olan rəmzlər elminə çevrilmişdir»/ (2,s.7)/Heraldika dilinin kökləri Oğuznamədə təsvir olunan dövrlərdən də qədim dövrlərə söykənir.Buna Riqveradan olan növbəti parça sübutdur:Mandala 177(«Aşvinlərə»)14. Əvvəlki adətlərə əsasən TugrayaSiz yenə də meyllisiniz…O Aşvinlər, sizi Tugranın oğlu çağırdı.Anadolu türklərinin dilində «tugra»-möhürdür. Osmanlı imperiyasının dövründə isə tugra məhsdövlət, imperiya möhürü idi, möhür isə heraldikanın əsas obyektlərindən biridir. Buna bənzər olaraq «Aşvinlərivə Zagros dağında yerləşən Turqiş dövlətinin hökmdarı olan Tuqri xanı xatırlama böyük marağa səbəb olur.(3,s.187)/. Bu, müasir İraq ərazisində yerləşən və çağdaş dövrümüzə qədər mövcudluğunu saxlayan böyüktürk anklavı olan dövlətdir. Zaqros dağında yerləşən Tuqriş çarlığı və ya xanlığı haqqında məlumatlara e.ə.3-cüminilliyin sonralarına aid lövhəciklərdə şumer-akkad mixi yazılarında rast gəlinir. Tuqri tayfasının adı«tekkara» kimi Marteptax və 3-cü Ramzes kimi fironlarının, habelə Misirə hücumda iştirak edən ayrı «dənizxalqları» arasında rast gəlinir. Ancaq müasir macar dilində «tuqra» - hind toyuğundan az kiçik olan ev quşunun524