Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Fərhad ABDULLAYEV,hüquq elmləri namizədiKonstitusiyanın və qanunların rəsmi şərh edilməsinə dairkonstitusiya icraatının mahiyyəti və xüsusiyyətləriAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əks olunmuş prinsip və müddəaların həyata keçirilməsiprosesində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də həmin norma və prinsiplərin cəmiyyət həyatında,ictimai təcrübədə düzgün şəkildə tətbiq edilməsini təmin edən təfsirdir.Geniş normativ mahiyyətə malik olmasına baxmayaraq, konstitusiya ictimai münasibətlərin ən mühümsahələrini yalnız ümumi şəkildə tənzimləyir. Hər bir konstitusiyada ilk baxışdan nəzərə çarpmayan boşluqlar,habelə ziddiyyətli müddəalar ola bilər. Konstitusiya müddəalarının hüquqtətbiqetmə prosesindəkonkretləşdirilməsi və ya ictimai münasibətlərin Əsas Qanunun mətninə və mahiyyətinə uyğun tənzimlənməsimüxtəlif hüquqi vasitə və üsullarla həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinəhəvalə edilmiş Konstitusiyanın şərh edilməsi institutunun əhəmiyyəti də məhz bununla şərtlənir.Qeyd etmək lazımdır ki, konstitusiya məhkəmələri tərəfindən Konstitusiyanın və qanunların şərhedilməsinin nəzərə və təcrübi problemləri ölkəmizdə ilk dəfə hüquq elmləri doktoru, professor Xanlar Hacıyevtərəfindən kompleks tədqiq olunmuşdur [7].Hüquq normalarının şərhi və ya təfsiri dedikdə, adətən hüquq subyektləri (dövlət orqanları, ictimaitəşkilatlar, vəzifəli şəxslər, vətəndaşlar) tərəfindən hüquq normalarının aydınlaşdırılması və izah edilməsifəaliyyəti başa düşülür [5, s. 521]. Bir sıra müəlliflər, o cümlədən A.S.Piqolkin və A.S.Şaburov belə hesabedirlər ki, təfsir özündə iki sərbəst komponenti əks etdirir. Bunlardan biri aydınlaşdırma (hüquq normasınıntəfsir edən subyektin özü üçün aydınlaşdırılmasına yönəlmiş proses), digəri isə izah etmədir (təfsirin nəticəsindəmaraqlı olan ictimai münasibətlərin digər subyektlərinə izah etməyə yönəlmiş fəaliyyət) [18, s. 241].A.S.Şlyapoşnikovun fikrincə, qanunun təfsiri zamanı yadda saxlamaq lazımdır ki, yaradıcı vəintellektual fəaliyyət olaraq təfsir öz qarşısına yalnız məhdud şəkildə bir məqsəd - qanunvericinin normativaktda formal olaraq ək-sini tapmış iradəsinin nədən ibarət olduğunu aşkar etmək məqsədini qoyur. Bu iradə yeniməna verilməklə inkişaf etdirilə və ya dəyişdirilə bilməz [22, s. 138].Ümumi hüquq nəzəriyyəsi ənənəvi olaraq hüquq normalarının təfsirinə hüquqtətbiqetmə prosesindənormaların aydınlaşdırılması və izah edilməsinə yönəlmiş fəaliyyət kimi baxır. Müasir tədqiqatlarda hüquqitənzimləmə mexanizmində təfsirin daha geniş əhəmiyyəti qeyd olunur. Təfsir həm hüquqtətbiqetmə, həm dəhüquq yaradıcılığı üçün zəruridir [20, s. 43].Hüquq normasının təfsirinin zəruriliyi kompleks obyektiv səbəblərlə şərtlənir. Bunlardan ilk növbədəhüquq normasının ümumi, mücərrəd xarakter daşımasını, konkret vəziyyətdə norma tətbiqetmədə yaranan qeyrimüəyyənliyigöstərmək olar. Eyni zamanda normativ aktlarda dövlətin iradəsi xüsusi terminlərlə, hüquqikonstruksiyalarla və s. ifadə olunur ki, bunlar da bəzən həmin normanın tətbiq olunduğu ictimai münasibətləriniştirakçıları üçün çətinliklər yaradır. Təfsiri zəruri edən digər şərtlərdən biri də hüquq normalarının natamamlığı,səhvlər, tam şəkildə işlənilməməsi və s. bu kimi amillər ola bilər. Bununla yanaşı, qanunvericinin operativsurətdə nəzərə ala bilmədiyi ictimai münasibətlərin dinamizmi, dəyişkənliyi, hüquq normalan arasında olanuyğunsuzluq da təfsiri şərtləndirən amil kimi çıxış edir. Ümumməcburi təfsir həm də müvafiq hüquq normasınınhər bir kəs tərəfindən eyni cür başa düşülməsi və tətbiq edilməsi üçün zəruridir.Hüquq nəzəriyyəsində təfsirin məqsədi mübahisəli xarakter daşıyır. Bir çox müəlliflər hesab edir ki,təfsirin məqsədi qanunun düzgün, dəqiq, eyni cür başa düşülərək tətbiqini təmin etmək, qanunvericinin müvafiqnormativ aktın mətnində əks etdirdiyi iradəsini müəyyən etmək, mahiyyəti meydana çıxarmaqdır [17, s. 281].Analoji fikir E.N.Trabeçki tərəfindən belə qeyd olunur: «təfsir - qanunun ruhunun, qanunverici tərəfindənnəzərdə tutulan məqsəd və məramın müəyyənləşdirilməsidir» [19, s. 518]. Beləliklə, qeyd olunan fikirlərəəsasən, təfsirin məqsədi kimi qanunvericinin, normativ aktın (adətən konstitusiyanın) referendumla qəbulolunması zamanı isə xalqın normativ aktm mətnində əks olunmuş iradəsinin müəyyənləşdirilməsinə yönəlmişproses çıxış edir.Lakin göstərilən mövqeyi tamamilə düzgün hesab etmək bir o qədər də məqsədəmüvafiq olmazdı.Təfsirin məqsədinə qanunvericinin iradəsinin müəyyənləşdirilməsi kimi baxılması ilk növbədə qanunvericiorqanda təmsil olunanların əksəriyyətinin iradəsinin real olaraq müvafiq normativ hüquqi aktın mətnində əksolunmasını tələb edir. Qanunvericilik prosesinin təcrübəsi bir çox hallarda bunun əksini göstərir. Qanun242