Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan dilinin tədrisi və ana dili təlimi ideyasının sonrakı inkişafında Zaqafqaziya MüəllimlərSeminariyasının müstəsna rolu olmuşdur. Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Cənubi Qafqazda bu seminariyanınxalq maarifi və məktəblərin inkişafı tarixindəki xidmətləri danılmazdır. Ana dili təlimi nəzəriyyəçilərinin böyükbir qrupu R.Əfəndiyev, S.Vəlibəyov, F.Köçərli, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, M.Mahmudbəyov,Ü.Hacıbəyov və onlarla başqaları məhz burada təhsil alıb yetişmişlər. Bu seminariyanın ətrafında toplananmütərəqqi ruhlu pedaqoqlar K.D.Uşinskinin ardıcılları olan D.Semyonov, A.Çernyayevski və başqaları istərmüəllim kadrları hazırlığında, istər ana dilində yeni dərsliklərin tərtibində, istərsə də tələbələrə ana dili təlimiideyasını aşılamaqda böyük xidmətlər göstərmişlər.Məktəb tarixçiləri Azərbaycan maarifçilərinin ana dili məktəbi uğrunda mübarizəsini iki dövrə bölürlər.Birinci dövr maarifçiliyin əsas nümayəndələri içərisində A.Bakıxanov ilə M.Ş.Vazehin, ikinci dövrdə isəM.F.Axundov, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, A.O.çernyayevski, M.Şahtaxtlı, R.Əfəndiyev, F.Köçərli,C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov və başqalarının xidmətləri xüsusi qeyd olunmalıdır.Birinciləri ilk maarifçilər adlandırırlar. Onların müəyyən proqramları olmasa da, əsas məqsədləri xalqkütlələri içərisində elmi, savadı yaymaq idi. A.Bakıxanovun 1832-ci ildə Bakıda məktəb açmağa təşəbbüsgöstərməsi də məhz bununla bağlı idi. Sırf maarifçilik cəbhəsində çıxış etməsinə baxmayaraq A.Bakıxanovundünyəvi məktəb açmaq təşəbbüsü ana dili məktəbi ideyasının gələcək inkişafında müsbət rol oynamışdı. MirzəŞəfi Vazeh də gəncləri ruhani təhsilindən uzaqlaşdırmağa və müasir elmləri öyrənməyə çağırırdı. Onun anadilində dərslik tərtib etməsi bu təlimin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.Ana dili məktəbi uğrunda mübarizə XIX əsrin ikinci yarısında daha da güclənmişdi. Bu məsələ ictimaisiyasihərəkatın tərkib hissəsi olmaqla Rusiyada geniş müzakirə obyektinə çevrilmiş və rus mütərəqqi pedaqojifikri çarizmin mürtəce siyasəti əleyhinə olaraq ana dili təlimini əsaslı surətdə irəli sürmüş və müdafiə etmişdir.Rus inqilabçı demokratlarından N.Q.Çernışevski və böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinski təlimin ana dilindəaparılmasına müstəsna əhəmiyyət verirdilər. Onlar göstərirdilər ki, "...hər kəs ana dilini mənimsəməkləəcdadının fikir və hisslərini də mənimsəyir". Ana dilinin qüdrəti ondadır ki, uşaq yalnız sözləri, onlarınbirləşmələrini və dəyişmələrini deyil, həm də saysız-hesabsız anlayışları, bir çox fikirləri, hissləri, bədiiobrazları, dilin məntiqini və fəlsəfəsini də mənimsəyir.Bu dövrdə ana dili təlimi ideyasının praktik olaraq həyata keçirilməsinə ciddi cəhdlər göstərilmişdir. Birqrup ziyalı rus dilində təhsil almasına baxmayaraq mütərəqqi pedaqoji fikrin təsiri ilə ana dilində məktəblər açır,proqram və dərsliklər tərtib edir, bu dilin tədrisini yaxşılaşdırmağa çalışırdı. XIX əsrin ortalarında və ikinciyarısında açılan ana dilli məktəblərdən biri Mirzə İsmayıl Qasirin məktəbi idi. Qasir təxəllüsü ilə məşhur olanbu şəxs Şirvanın Ləki kəndində anadan olmuşdur. O, gənclik illərində Cənubi Azərbaycanın bir sıra şəhərlərinigəzmiş, ərəb və fars dillərini mükəmməl mənimsəmiş, sonralar rus dilini öyrənmiş və 1840-cı ildə Qaradonlusərhəd dairəsində tərcüməçilik etmişdir. Füzuli ədəbi məktəbinin davamçılarından olan Qasir dövrününgörkəmli maarifçiləri, o cümlədən M.F.Axundov, M.T.Sidqi, M.M.Nəvvab və başqaları, həmçinin qabaqcıl rusədəbiyyatı və mədəniyyəti nümayəndələri ilə tanış olmuş, onlarla yaxından əlaqə saxlamışdır.M.İ.Qasirin fəaliyyətində yeni üsullu məktəb açmaq ideyası xüsusi yer tutmuşdur. O, XIX əsrin ortalarında,təxminən 1848-ci ildə Talış mahalında məktəb açmış və burada ana dilindən dərs demişdir. Həmin məktəbintəşkilində görkəmli sərkərdə Səməd bəy Mehmandarovun atası, dövrün qabaqcıl ziyalı mülkədarı Mirzə Sadıqbəy Mehmandarovun böyük xidməti olmuşdur. Məhkəmə tərcüməçisi kimi Qarabağdan Lənkərana gələn MirzəSadıq bəy xalqın təhsilə olan ehtiyacını hiss edərək yerli ziyalıların yeni məktəb meylinə kömək etmiş, buməqsədlə də Qasiri Qaradonludan Lənkərana dəvət etmişdir. O, burada ana dili ilə bərabər, rus və fars dillərini,ədəbiyyatı tədris etmiş, təbiət fənnindən ibtidai məlumat vermişdir. Qasir şagirdlərə məişətdə ən çox işlənənəməli yazılar - məktub, ərizə nümunələri yazmağı öyrətmiş və xüsusi məcmuə tərtib etmişdir. Bu materiallarəsasında 1894-cü ildə "Qanuni-Mirzə-İsmayıl-Qasir" adlı dərs vəsaiti yazmışdır. O, 18 il Lənkərandakı ikisinifli ibtidai məktəbdə ana dili və şəriət müəllimi vəzifəsində çalışmışdır. XIX əsrdə Lənkəran ziyalılarınınböyük bir dəstəsi ilk təhsillərini Qasirin məktəbində almışlar.Azərbaycan maarifçiləri içərisində Həsən bəy Zərdabinin xidmətləri misilsizdir. O, M.F.Axundovdan sonraana dili təlimini inkişaf etdirərək yeni yüksəkliyə qaldırmışdır. Savad təlimi ideyasını irəli sürən Həsən bəyuşaqların ümumi təhsilini ana dilində dünyəvi məktəblər yaratmaqda görürdü və bunu dövrün tələblərinəmüvafiq olaraq əsaslandırırdı. O, Azərbaycanda ana dilində təhsilin, eyni zamanda, qadın təhsilinin zəruriolduğunu bildirirdi. Həsən bəy pedaqoji fəaliyyətə 1865-ci ildə başlamışdır. 1869-cu ilin noyabrında Bakı realnıgimnaziyasına təbiət tarixi müəllimi vəzifəsinə təyin edilmişdir. H.Zərdabi yalnız dərs deməkləkifayətlənməmiş, o həm də azərbaycanlı balalarını məktəbə cəlb etmiş, tələbələrə maddi kömək məqsədilə bir395