Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────xahişi yerinə yetirilir. Mənbədəki məlumata görə, onun Yəzidlə iki il dörd ay davam edən evliliyi müddətindəiki (bəzi mənbələrə görə isə bir) oğlu dünyaya gəlir. Lakin qəfildən əvvəl Xatun, sonra isə oğlanlar dünyasınıdəyişirlər. Bu xəbər Yezidi çox pərişan edir, lakin xəzərlər bu hadisədə onu günahkar bilir və Babul-Əbvabdanböyük qoşunla hücuma keçirlər. Döyüşdə xəzərlər qalib gəlir.Xəlifə əl-Mənsur müsəlmanların bu məğlubiyyətindən kədərlənsə də, ruhdan düşmür və Yezidinməsləhətilə 10 min əsgərdən ibarət qoşunu toplayır. Böyük qoşunla Bərdə şəhərinə doğru yola düşən Yezid Kürçayını keçərək Babul-Əbvab şəhərinə çatır. O, bu şəhərin müdafiə istehkamlarını möhkəmlədir və əl-Kunak(Cəlqan) dağınadək uzanan qala divarı boyunca 9 yeni qala qapıları tikdirir. Sonra isə Babul-Əbvabın və dağkeçidlərinin müdafiəsi məqsədilə hərbi birləşmələri burada məskunlaşdırır.Orta əsr müəllifi Yaqutun məlumatına əsaslansaq, müasir Şamaxı şəhəri vaxtilə «əl-Yezidiyyə»adlandırılırdı. «Dərbəndnamə» əsərində Yezidiyyə şəhərinin təməlinin Yezid ibn Üsəydin hakimiyyəti dövründəqoyulması qeyd edilmişdir. «ƏI-Yezidiyyə» zərbxanasının felsləri 757/8 və 766/7-767/8-ci illərdə zərbedilmişlər.Əl-Mənsurun hakimiyyəti illərindən etibarən əvvəlcə Rey şəhəri dirhəmlərində, sonradan isə digərşəhərlərdə buraxılan dirhəmlərdə «Məhəmmədən rəsulullah» ifadələrinin əvəzinə «möminlər əmirinin oğlu əl-Mehdi Məhəmmədin əmri ilə (zərb edilmişdir)» ifadələri həkk olundu.Qeyd edilən dövrə aid gümüş dirhəmlərin arxa hissəsində «Musa rasulullah» ifadələrinin zərb edilməsimaraqlı faktlardandır (şəkil 1).Yaqubinin məlumatına əsaslansaq, əl-Mənsur dövründə Dərbəndə yaxın ərazilərdəki xəzərlər ərəbordusuna hücum edirlər. Yerli ərəb canişini məğlub olacağını dərk edərək qaçır, bu vəziyyətdən xəbərdar olanYəzid xəlifədən əlavə qoşun göndərməsini istəyir. Xəlifə Cəbrayıl ibn Yəhya əl-Bəcəlinin rəhbərliyilə Suriya,əl-Cəzirə və Mosul döyüşçülərindən ibarət 200 minlik qoşun göndərir. Ət-Təbərinin məlumatına görə, 763-cüildə baş vermiş bu döyüş ərəblərin məğlubiyyəti, Yezidlə əl-Bəcəlinin qaçması ilə nəticələnir. Qeyd edilən ildəƏrdəbildə kəsilmiş fels üzərində Cəbrayıl ibn Yəhyanın adı zərb edilmişdir.769-cu ildə Arran əmiri vəzifəsinə Bəkkar ibn Muslim əl-Üqəyli təyin edilir. Həmin ildən 770-ci ilədəkolan Arran dirhəmlərində onun adına rast gəlinir.Əl-Üqəyli bir il dörd ay əmirlik etdikdən sonra bu vəzifəyə əl-Həsən ibn Kəhtəbə ət-Tayi təyin edilir.Xorasan, Suriya və İraq hərbçilərindən ibarət 50 minlik qoşunla Arran ölkəsinə qədəm qoyan ət-Tayininhakimiyyətini tanımaq istəməyən Alazan çayının şimal ərazisi və Şəki şəhərinin şimal-qərbindəki İlisu vilayətisakinləri olan sənərilər üsyan etdilər. Bu mübarizədə məğlub olacağını anlayan əl-Tayi xəlifədən kömək istəyir.Onun bu xahişini yerinə yetirən xəlifə ona 4 hərbi rəisin başçılıq etdiyi 30 min hərbçidən ibarət qoşun göndərirvə bu dəstə Curzana doğru yola düşür.Gürcüstanın Axal-Kalaki çayı sahilindəki Cavaxet sakinlərilə birləşən sənərilər çoxsaylı qoşun toplayırvə ət-Tayinin qoşununa hücum edirlər. 10 min sənərini məğlub edən ət-Tayinin tərəfdarları qələbə çalaraq çoxsaylıqənimət, mal-qara və silah ələ keçirir, xəlifənin göndərdiyi hərbçilər isə geriyə - İraqa qayıdırlar.Xəlifənin Azərbaycana təyin etdiyi canişini Həsənin adından 710/1, 771/2 və 774/5-ci illərdə Arrandasikkələr zərb edilmişdi.Arrana rəhbərlik edərək iqamətgahını Bərdədə qurmuş əmir ət-Tayi Kahtəbə adlı oğlunu Babul-Əbvaba,digər oğlu İbrahimi Tiflisdən başlayaraq digər ərazilərin daxil olduğu Curzana, üçüncü oğlu Məhəmmədi isəHilat, Qəliqala və digər şəhərlərin daxil olduğu Ərməniyyəyə hakim təyin edir.Xəlifə Məhəmməd (əl-Mehdi) dövründə (775-785) Yezid əs-Sulaminin adından Bərdədə, onun oğluXalidin adından isə Babul-Əbvabda (Dərbənddə) 775/6-cı illərdə felslər kəsilmişdi (şəkil 2).Əl-Mehdinin əmrilə dirhəmlərin arxa tərəfindəki «Məhəmməd rəsulullah» ifadələrinə «səllallahu ələyhivə səlləm» (Allahın salami Ona və ailəsinə olsun!) təbiri həkk edildi (şəkil 1). Onun oğlu Musa əl-Hadi (785-786) də bu zərb üsulunu dəyişdirmədi.Arranda zərb olunmuş 169=785/6-cı il dirhəmində əmir Rauhun adı həkk edilmişdir. Yazılı mənbələrdəMuhəlləbilər soyuna mənsub Rauh ibn Hatimin əl-Mehdinin hakimiyyət illərində Kufə, 159-160-cı illərdə Sind,161-ci ildə Bəsrə əmiri olması, qardaşı Yezidin vəfatından sonra isə Harun ər-Rəşidin əmrilə Afrika bölgəsiniidarə etməsi qeyd edilməkdədir. Onun Ərməniyyə, həmçinin Arranı idarə etməsilə bağlı məlumatlara isəGevondun əsərində rast gəlinir.Xəlifə Harun ər-Rəşid (786-809) əl-Fadl ibn Yəhya əl-Bərməkini Azərbaycan və Ərməniyyənin hakimitəyin edir.342