pobierz - Uniwersytet Warmińsko - Mazurski

Arendtowska recepcja filozofii moralnej Sokratesa55czynienia ze zjawiskami oznaczaj¹cymi upadek wszelkich zwyczajowychwzorców i w tym sensie bezprecedensowymi. Posi³kuj¹c siê Szekspirowskimwyra¿eniem, mo¿na rzec, ¿e gdy „œwiat wychodzi z formy” 29 samodzielniemusimy okreœliæ z nim relacjê i w tym sensie ponosimy osobist¹ odpowiedzialnoœæ30 , której nie sposób przerzucaæ z cz³owieka na system czy okolicznoœci,w jakich przysz³o mu ¿yæ. Jeœli we w³asnym wnêtrzu ustalamy okreœloneracje, to nie potrzebujemy ju¿ odgórnych wyznaczników w postaci nauki,filozofii, religii czy prawa. Wiemy, co nale¿y czyniæ, by pozostawaæ w wewnêtrznejharmonii, zaœ najwa¿niejsz¹ rzecz¹ w tym wzglêdzie jest to, bysamemu sobie nie k³amaæ.Sokrates podkreœla, ¿e w³asne „ja” jest jedyn¹ osob¹, od której nie mogêuciec, której nie mogê opuœciæ, z któr¹ jestem zespolony na zawsze. Dlategow³aœnie „[...] wola³bym niechby mi raczej lira by³a nienastrojona i fa³szywiebrzmia³a, niechby tam raczej chór, któremu bym przodowa³, niechby siê zemn¹ wiêkszoœæ ludzi nie zgadza³a, a twierdzi³a przeciwnie ni¿ ja, ani¿elibymja sam, jedn¹ jednostk¹ bêd¹c, mia³ w sobie nosiæ rozdŸwiêk wewnêtrznyi sprzeczne myœli wyg³aszaæ” 31 . Etyka w nie mniejszym stopniu ni¿ logikama swoje Ÿród³o w tym zdaniu Sokratesa. W najogólniejszym sensie równie¿ona opiera siê na tym, ¿e mogê byæ ze sob¹ w zgodzie albo w niezgodzie, a toznaczy, ¿e pokazujê siê nie tylko innym, ale i sam sobie 32 . Normy moralnenie musz¹ znajdowaæ transcendentalnych czy formalnych uzasadnieñ, zasadniczympowodem, dla którego nie nale¿y zabijaæ, jest to, ¿e sami siebieskazalibyœmy na ¿ycie z morderc¹ do koñca swych dni. W tym kontekœcieodpowiedzialnoœæ osobista bêdzie przede wszystkim spraw¹ sumienia. Jeœlidokonujemy uczciwej autorefleksji, to we w³asnym wnêtrzu odpowiadamy napytanie, do jakiego stopnia bêdziemy mogli ¿yæ w pokoju ze sob¹ po pope³nieniupewnych czynów. Odmowa czynienia z³a wcale nie wymaga szczególnejodwagi czy inteligencji, jest raczej, mówi¹c s³owami Zbigniewa Herberta„kwesti¹ smaku” i bierze siê z chêci zachowania szacunku do siebie. Samodzielneanalizowanie i podejmowanie decyzji ma jeszcze tê zaletê, ¿e minimalizujeniebezpieczeñstwo zredukowania do roli trybiku w systemie. Nawykmyœlenia okreœla istotê naszego cz³owieczeñstwa. Z kolei zaniechanie tejczynnoœci mo¿e poprowadziæ nas w stronê z³a, które wyrz¹dzaj¹ istoty ludz-29 Mam tu na myœli wypowiedŸ Hamleta: „Œwiat wyszed³ z formy / I mnie¿ to trzebawracaæ go do normy!” W. Szekspir, Hamlet, I, 5, prze³. J. Paszkowski, [w:] Dzie³a dramatyczne,t. 6: Tragedie, cz. 2, Warszawa 1973, s. 41.30 Odpowiedzialnoœæ osobista jest ró¿na od odpowiedzialnoœci politycznej, któr¹ przyjmujeka¿dy rz¹d za czyny i zaniedbania swoich poprzedników i ka¿dy naród za czyny i zaniedbaniaze swojej przesz³oœci. Jeœli chodzi o naród, to „oczywiste jest, ¿e ka¿de pokolenie, poprzez samfakt pojawienia siê w pewnym dziejowym kontinuum, zarówno obci¹¿one jest grzechami ojców,jak i czerpie korzyœci z czynów swych przodków”. H. Arendt, Odpowiedzialnoœæ osobistaw czasach dyktatury, [w:] Odpowiedzialnoœæ i w³adza..., s. 60.31 Platon, Gorgiasz, 482c, [w:] Dialogi, t. I.32 H. Arendt, Sokrates, [w:] Polityka jako obietnica..., s. 54.