pobierz - Uniwersytet Warmińsko - Mazurski

Arendtowska recepcja filozofii moralnej Sokratesa57j¹ równowagi we w³asnym wnêtrzu. Ludzie ci nie musieli prze¿ywaæ wielkichrozterek czy kryzysów sumienia. „Nie roztrz¹sali ró¿nych kwestii takich jakmniejsze z³o, lojalnoœæ wobec swego kraju, przysiêga czy jeszcze czegoœ innego.Nic z tych rzeczy. Mogli rozwa¿aæ za i przeciw, jeœli chodzi o podejmowaniedzia³ania i zawsze by³o wiele racji przemawiaj¹cych przeciw jakimkolwiekszansom powodzenia pod tym wzglêdem. Mogli te¿ odczuwaæ strach,a naprawdê by³o siê czego baæ. Ale nigdy nie w¹tpili, ¿e zbrodnie pozostan¹zbrodniami, nawet jeœli s¹ legalizowane przez rz¹d, i ¿e bez wzglêdu naokolicznoœci lepiej w nich nie uczestniczyæ. Inaczej mówi¹c, nie czuli oni nasobie jakiegoœ obowi¹zku, lecz dzia³ali zgodnie z czymœ, co by³o dla nichoczywiste, mimo ¿e nie by³o to oczywiste dla innych. A zatem ich sumienie,jeœli to by³o to, nie narzuca³o niczego w sposób obligatoryjny i mówi³o raczej:»Nie mogê tak post¹piæ«, ni¿ »Nie powinienem tak post¹piæ«” 36 .W ocenie tak Sokratesa, jak i Arendt ludzi nikczemnych albo cechujesk³ócenie ze sob¹, albo bezmyœlnoœæ. „Nie jest to kwestia z³ej czy dobrejnatury cz³owieka, tak jak nie jest to kwestia inteligencji czy g³upoty. Osoba,która nie zna milcz¹cego dyskursu (kiedy zastanawiamy siê nad tym, comówimy i myœlimy), nie bêdzie mia³a nic przeciw zaprzeczaniu sobie, a toznaczy, ¿e nie bêdzie nigdy zdolna ani chêtna do zdania sobie sprawy z tego,co mówi i czyni; ani te¿ nie bêdzie mia³a nic przeciw pope³nieniu zbrodni,gdy¿ zaraz o niej zapomni” 37 . Jak widaæ intelektualizm etyczny Sokratesawspó³brzmi z Arendtowsk¹ tez¹ o banalnoœci z³a. Z³a, które mo¿e zostaæwyrz¹dzone przez jedn¹ bezmyœln¹ istotê ludzk¹, kogoœ, kto – jak w przypadkuEichmanna – nigdy nie zastanawia³ siê nad tym, co robi, niezale¿nie, czyby³ w danym momencie oficerem gestapo odpowiedzialnym za transport ¯ydów,czy wiêŸniem na ³awie oskar¿onych 38 . Zdolnoœæ myœlenia, której brakowa³olicznym funkcjonariuszom nazistowskiego systemu, jest warunkiemwstêpnym do wydawania s¹dów, zaœ odmowa ich wydawania jest zwi¹zanaz niezdolnoœci¹ do wyobra¿enia sobie innych, których nasz s¹d reprezentuje.Tym samym pojawia siê przestrzeñ podatna na czynienie z³a. Pokusa b¹dŸprzymus, jakiemu ludzie podlegaj¹, w ¿adnym razie nie pozbawia ich wolnoœcimyœlenia i w tym sensie zawsze ponosimy osobist¹ odpowiedzialnoœæ. Z³o,którego siê dopuszczamy, nie mo¿e zostaæ moralnie usprawiedliwione okolicznoœciamizewnêtrznymi. W ocenie Arendt zasadniczy problem w os¹dzaniunazistowskich zbrodniarzy polega³ na tym, ¿e dobrowolnie wyrzekli siê oniwszelkich cech osobowych. Podkreœlaj¹c w³asn¹ bezwolnoœæ, twierdzili, ¿e37 H. Arendt, Myœlenie..., s. 225–226.38 Por. H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie: rzecz o banalnoœci z³a, prze³. A Szostkiewicz,Kraków 2004. Publikacja tej ksi¹¿ki w 1963 r. wywo³a³a liczne kontrowersje, które wp³ynê³y nawyalienowanie Arendt ze spo³ecznoœci ¿ydowskiej. By³o to dla niej tym bardziej przykre, ¿e fakturodzenia w rodzinie ¿ydowskiej w Niemczech uznawa³a za niezbywalny dla swojej egzystencji,za swego rodzaju dar specyficznego doœwiadczenia, które odegra³o zasadnicz¹ rolê w rozwoju jejmyœli.