Onomasticon 26: Izen ttipiak euskaraz - Euskaltzaindia

214 Patxi Salaberri Zaratiegi
Wijkek (1964: 309), etorkia azter tzeari lotu gabe, -cho gehienbat –n-ez buka tzen
diren izenei i tsasten zaiela zehazten du. Buesak, berriz, erraten du (1989: 43, 47)
Francho, Pancho (Francisco) izenaren bukaera Juan-era zabaldu dela, eta Juancho
sortu dela; orobat, eta autore beraren iri tzian, Alfonso-tik ateratako Poncho-ren
azken zatia Ramoncho-ra hedatu da. Izan ere, iker tzaile honek, hondarreko izenari
doakionez, a tzizkia edo bukaera –oncho dela erraten du, oker nire ustez,
zeren Ramoncho-ren kasuan behinik behin garbi dago, izena Ramon bada,
bukaera –cho besterik ez dela. Saurak (1999-2000: 178) Perucho jaso tzen du
Benasquen eta –ucho a tzizkia daukala erraten; Azkuek dioena ezagu tzeko (1969
[1923-1933]: 284) ikus daiteke. Ikus, berebat, –ño eta – t x o sarrerak.
Lizopek dioenez (1931: 119), akitanierak xo izan du emazteki izenak
egiteko (Anderexo, Ehrexo, Hautenso), to ez ezik, baina ez du euskararen egungo
– t x o edo –to-rekin lo tzen. Autore honen irudituan, tokiko izen horiek ez zitzaizkien
aise egoki tzen latineko deklinabideei, zalan tza franko baitaude izen
bat deklinabide bati edo besteari a txiki tzeko tenorean, eta artetan deklinatu
gabe ere ager tzen da.
Mi txelenak erraten du (1954: 443), euskarazko –to (-tto) Akitaniako
–to(n)-ekin berdindu ondoan, eskualde honetako –xo, -xso euskarazko – t xo -rekin
aldera daitekeela eta idazkun zaharretako Anderexo egungo andre txo-ren kidea datekeela
(ikus –to(a), -tto(a)-ri eskaini atal txoa). Beranduagoko beste lan batean (FHV,
186-187) –t(t)o eta – t xo morfema beraren aldaerak ote diren segurua ez dela erraten
du, akitanieran hauei dagozkien bi berrekailu desberdin baitaude: -t(t)o eta –x(s)o.
Gorro txategik (1984: 131, 162, 205) –x(s)o gizon nahiz emazteki izenekin
azal daitekeela aipa tzen du, baina ez du zeharo garbi ikusten Beltesonis, Harausoni,
Harousoni eta Larrasoni-n ageri den –soni, -sonis-ekin erlazionatu beharra
den. Lan berean (186. or.) -s(s)-, ardura, -x(s)-en partez dagoela dio, eta Oxson
: Osson eta Odoxo : Odossi pareekin batean Baigorixo : Baigoriso ere ematen du.
Aurrerago (329. or.), Haravsoni edo Harovsoni teonimoa Herauscorri tshe orobat
jainko izenaren Heraus- oinarriarekin berdindu eta gero, erraten du daitekeena
dela oinarri horri –x(s)o(n)-en aldaera den –so(n)- a tzizkia gehitu izana. Lan
bikain honen bukaera aldean (ibid., 368-370), -xso-, -xsus edo –xsi eta –xso(n)-
aipatutakoan, azal tzen du menturaz latinaren deklinabideari era batera baino
gehiagotara egokitu zaion a tzizki afrikatu bakarraren ai tzinean garatekeela, eta
Mi txelenaren ha tzean gehi tzen du, euskarazko –xo, - t x o -rekin erkatu ondoren,
-to-ren palataliza tzearen emai tza tzat har daitekeela. Ikus, halaber, autore beraren
1993b lana (152-153). Jimenok, Tobalinak eta Velazak (1998) a tzizki hori
berori bide duen Izkueko hilarriko Abinsunsonis (gen.) aipa tzen dute.
Erabileraz kestione, B. Lizarragak erraten didanaren arabera, Lei tzan
artikulua emakume izenetan baizik ez da ageri, gu txitan gainera: Joxepa txoa,