Onomasticon 26: Izen ttipiak euskaraz - Euskaltzaindia

50 Patxi Salaberri Zaratiegi
Nica eta Ñica, René → Ñeco, Rogelio → Geyo, Teodora → Doya; Virginio →
Quiño… (Lenz, 1935: 222, Boyd-Bowman, 1955: 338 eta hurr., 1960: 74-77,
138-139, Van Wijk, 1964: 303 eta hurr., Náñez, 1973: 107, Armas, 1974: 198).
Zernahi dela, badira aldeak eta desberdintasunak herrialde batetik
bestera; argibidez, azken iker tzaileak (ibid., 195) dio Jesús izena Guatemalan
Chus dela baina Mexikon Chucho erraten dela, eta orobat Antonio, zein Tono
baita aurreneko herrialdean eta Toño bigarrenean. Autore honek berak (ibid.,
198) Guatemalan gerta tzen den –r > -x gertakariaren berri ematen digu, aski
berezia dela ohartu gabe, edo ohartarazi gabe behinik behin: Esther → Tex,
Leonor → Nox.
Ikus daitekeen moduan, aipatutako hipokoristikoetan busti tzearekin
batera soinu gal tze eta hi tz sinple tzeak gerta tzen dira, Stratmannek dioenez
(1935: 31-32) haur hizkeraren ondorioz. Boyd-Bowmanen arabera (1955: 345.
eta hurr., 1960: 144-145) aldaera hipokoristikoek ia beti bi silaba dituzte eta
azentua tze paroxitonoa. Errusieraz ere izen laburtuek bi silaba izaten dituzte eta
paroxitonoak dira, Fokkerren arabera (1960: 270), eta maiz hola izaten da (Aleftina
→ Alya, Alexander, Alexandra → Sasha, Alina → Alya, David → Denya,
Dinya, Elena → Lena, Lyalya, Fyodor → Faya, Fedya, Irina → Ira, Iren…),
a tzizkien erabilera ain tzat har tzen ez badugu behinik behin (Abram, Avram →
Abrasha, Daniil → Danyasha, Dunyasha… Ikus Lawson eta Nevo, 2005).
Boyd-Bowmanek azal tzen du (1955: 356) gaztelaniaz sudurkari ondoan
usu ch afrikaria ager tzen dela: Alfonso → Poncho, Clemencia → Mencha, Concepción
→ Concha, Constancia, Constanza → Tancha, Crescencio, Crescencia → Chencho,
Chencha… Euskaraz horrelakoetan hor tz hobietako bizkarkari afrikaria izaten
da oinarriko izenean ([c], < tz> alegia); honen aldaera maitasunezkoa sabaiko
afrikaria ([č] edo [t∫], < tx>) denez gero, normala da soinu hau aurki tzea. Gure
hizkun tzan erran dezakegu soinu gal tze eta hi tz bakun tzeak historian zehar ardurakoak
ez direla izan, edo gu txienez agiri ofizialetan ez direla azal tzen, baina gaur
egun usaiakoak direla, datuetan ikusten den gisan (cf. beherago).
Euskaraz t x - protetikoa duten izenak hauek dira: Txalbi, Txana, Txandres,
Txanton, Txelena, Txesteban, Txordon, Txosan eta Txurdin( txo) (7). Honela
min tzo da Mi txelena gertakari honek izen arruntetan duen tokiaz ari delarik
(FHV, 189):
«El valor expresivo de (t)x- se aprovechó al máximo. No sólo podía sustituir
casi a cualquier otra consonante, sino que podía prefijarse a una inicial vocálica:
vizc. t x a u l ‘débil’, com. a(h)ul […]».
(7) Txileko gaztelanian ere ez da ezezaguna: Ema → Chema (Lenz, 1935: 222).