Onomasticon 26: Izen ttipiak euskaraz - Euskaltzaindia

48 Patxi Salaberri Zaratiegi
7.1. Hipokoristikoak egiteko lehen bidea: bustidura
7.1.1. Txistukariak
Hizkera arruntean ohikoa den bustidura erabili izan da izen berezietan
hipokoristikoak molda tzeko, partikulazki [č] edo [š] soinuen bidezkoa (5). Zenbait
aldiz, gainera, [č] hori protetikoa zen, alegia, ez zen deusen palatalizazioaren
ondorioa, hi tzari ai tzinetik i tsasten zi tzaion soinua baizik. Gure artean hagi tz
arrunta izan den eta den arren, [č]-ren erabilera ez da euskararena bakarrarena,
ikusiko dugun moduan hemendik kanpora ere aurki tzen baitugu, Aragoin
adibidez (Buesa, 1989; Saura, 1999-2000: 172, 176), baina baita bestetan ere
(Spi tzer, 1934, Stratmann, 1935, Boyd-Bowman, 1955, Armas, 1974).
X-z den bezainbatean, aurreko [j], [s] edo [ś] baten aldaera adierazkortzat
kausi tzen dugu. Gorro txategik 1984ko lanean (186-186) erraten zuen Akitaniako
idazkunen batean busti tze honen erakuskaria bazegokeela, Cissonbonnis-en
adibidez. XX. mendearen bukaera aldean ezagu tzera eman ziren
Hagenbach-eko idazkunetan garbi ageri da erromatarren garaian, akitanieran,
sabaiaurreko igurzkaria () hobietakoaren (-ren) aldaera adierazkor tzat
ibil tzen zela; froga Sembus izen ohikoaren Xembus aldaera da (ikus iker tzaile
beraren 2003ko artikulua, 34-35, eta lan honen 7.1.1.2. puntua).
Mi txelenaren arabera (FHV, 184-185) tt da fonemarik adierazkorrena,
hain zuzen ere latin hizkun tzetan gu txienik ibil tzen dena delako. Hau horrela
dela ez dut dudarik egiten, baina izenen hipokoristikoak egiteko orduan maizenik
aurki tzen dugun bustidura x-ren bidezkoa da egun, datuetan ikus daitekeen
gisa. Ameriketako gaztelanian ere, zenbait aldiz, jatorrizko txistukaria [Š] bilakatzen
da (Aniceta → Xeta, Beatriz → Tix, Estanislao → Tanix, Inés → Nex, Tomás
→ Max), baina ohikoena afrikaria ([č]) da (ikus beheraxeago).
Euskaraz, Errenteriako hizkun tzalari handiak dioenez, [č] zenbait
kon tsonanteren kide palatalizatua da hizkera arruntean, hasierako lekunean
partikulazki, tt-tik igaro delarik edo ez. Antroponimian ere, ikusiko dugun bezala,
t x hurrengo kon tsonante hauen kide palatalizatua da: d-rena (Txomeka,
Txomen, Txomin), f-rena (Txerran, Txurtin (6)), g-rena (Txabon, Txaxi, Txorgori,
Mi t x e l ), j-rena (Txoan, Txofre, Txurdana; hauek, alabaina, x-dun aldaeretarik
(5) [c] ere ager daiteke [č]-ren aldaera adierazkor tzat. Cf. Goizuetako P a t z í k u , Luzaideko
Pa tzíko ‘Pa txi’ edo Arizkungo Man tzíku, adiera beraz. Hau lotua dagoke Aezkoako Hiriberrin
ibil tzen den t z i k i ‘oso txikia’-ren tankerakoekin (ikus Camino, 1997: 335-338), bai eta, agian
Pi tzi tzi-ren (< Pi txi txi) moduko katu izenekin ere (Dirassar, 1995: 28).
(6) Bi kasu hauetan protetikoa ere izan daiteke, Ferrand, Ferrant eta Furtin-etik ez ezik,
Erran eta Urtin dokumentatuetarik ere abia gaitezkeelako.