Onomasticon 26: Izen ttipiak euskaraz - Euskaltzaindia

258 Patxi Salaberri Zaratiegi
Ez dut uler tzen nola egin daitekeen honelako baieztapena. Izan ere, Iparraldean,
egun, Antton, Añex, Battitt(a), Beñardo, Eloixa, Ganix, Johañe, Manex,
Mañex, Mattin, Paxkal, Paxkalin, Ttattin, Xabadin eta beste ohikoak dira egun eta
dokumentazioan ere ager tzen dira ildo bereko aldaera palatalizatuak, Ma t xin eta
Xeme konparazione. A tzizkidun hipokoristikoak, bestalde, ugariak izan dira alderdi
horretan, Goihene txeren 1966ko lanean eta bestetan ikus daitekeen bezala.
Nafarroa Garaian Berant Erdi Aroan eta Bizkundean izen ttipi desberdin
gehiago –eta maizago– opa tzen ditugu egun oraindik euskaldunak diren
alderdietan (Baztan, Imo tz, Lei tza, Ul tzama…) luzaz hizkun tzaren mugan edo
honetatik franko hurbil egon diren Oibar, Orbaibar, Ibargoiti eta bestetan baino.
Hemen «salbuespena» gure hizkun tza XIX edo XX. mendeetan galdu duen
Nafarroako erdi aldeko eremu zabala da (E txauribar, Gesala tz, Iruñerria…), lehenagoko
garaietan guztiz euskaldunak izanik hipokoristikoak arrunt ugariak
bai tziren hor ere.
8.5. Elebitasun egoerak, ho ts, euskara mendekoa izateak hipokoristikoen
sisteman eragina izan du
Badirudi euskara, bizi izan den elebitasun egoerarengatik, erdararen aldean
behe mailakoa izan dela, ez segur aski azken mendeko neurrian, ez eta Euskal
Herriko alderdi guztietan modu berean ere. Beharbada arrazoi horrengatik
hipokoristiko ba tzuk (Juaniko, Ma t xin , Pa t xi, Pello…) erdarazko izenen mailakotzat
har tzen ziratekeen, ho ts, “positibo”-en mailako tzat ematen ziratekeen. Zernahi
dela, izen ttipi “neutraldu” horietako ba tzuek behin tzat nolabaiteko hipokoristikotasuna
a txiki zutela eta dutela erran daiteke, alegia, ez dutela zeharo galdu
zuten indar adierazkor berezia (Juaniko, Pa txi…). Nolabait ere bida tz erditan daudela
erran genezake, hipokoristiko garbien eta izen neutroen, positiboen artean.
8.6. Hipokoristikoak era tzeko baliabideen bilakaera: ikuspegi orokorra
Lan honetan aurkeztu ditudan datuak ikusirik, irudi luke An tzinatetik
segur aski, eta Erdi Aroaz geroztik seguru, antolabiderik emankorrena morfologikoa
izan zela, a tzizkien erabilera, eta gero hauek urrituz joan direla, oraingo
egoerara iri tsi arte (-ño Ip., -iko, -ika Heg., -ito, -ita eta -to batez ere Heg., -tto Ip.
zein Heg.). Gaurko urritasuna a tzizki kopuruari ez ezik, hipokoristiko desberdinen
kopuruari ere badagokio, nahiz hemen aldea baden berrekailu ba tzuetarik
besteetara.
Hogeigarren mendean erabide morfologikoak baino gehiago ibili dira
fonologikoak, ho ts sinbolismoa alegia, usu, gorago erran bezala, bi bideak, mor-