Lizardiren poetika pizkundearen ingurumariaren argitan - Euskara

dena ontzat emana gertatzen bait da, gainera, lau salbuespen horietan eta edozein bertsolarik beretzat
hartzen dituen baimen guztiak ere bai . . . Demagun Etxeparek honako bertso hau paratu zuela 'Bai
ederra eguzkiaren goizaldeko diztira!' ; Aranak txartzat emango zukeen bertso horrek bere legeekin
ongi ez datorren sinalefa -ae- nahitaezko bait luke, hamabost silabatakoa izateko . Baina hori bera
honela eman baligu 'Bai ederra euzkiaren goizaldeko diztira!!' orduan, ontzat .
Lege horiek direla bide, aide batetik irabazten dena bestetik galtzen da, eta dudarik gabe,
hizkuntza batetan garraintzi handiagokoa den aldetik gainera . Hauxe esan nahi dut : elisio-sinalefan
dena zilegi izatea txuliatu nahi da, baina hori erdiesteko ontzat ematen da hitzak osorik ez idaztea.
Eta zerk bortxatzen du hizkuntza gehiago : eguzkiaren idatzi eta nahiz lehen aipatu sinalefa -ae -,
nahiz -g- mututzea, nahiz -i- bokalerdi egitea aukeran uzteak (Hori ikerlariak finkatu beharko
luke poetaren bertsolan osoaren argitan) ala, nahi ta ez, horko sinalefa hori zilegi ez omen dela eta,
-g-ren mututzea bortxaz ezarri ez ezen, hori idatziz ere hala agertu beharrak? Hitz baten esateko
formalismo hutsean erortzeko arriskuan jartzen gara.
Zergatik ez, ordea, diogu guk, hitzak osorik idatzi eta inoizko ikerlariei utzi bere bertsogintzan
onartzen fonetika aldakuntzak aztertzea? Hartara gaurko ikerlariren batek esan beharko zukeen Arestik,
Etxeparek bezala, inoiz, bokale arteko -h- mutu egiten zuela eta berebat -g- hau Etxeparek ez
bezala eta Aranaren lehen salbuespenaren arabera . Ala hobe ote hitzak laburtzea nahiz luzatzea, hitz
batean aldatzea? Nik ez uste . Azterketa zailtzen du lasaikeria horrek? lioke Sarasolak. Azterketa
izango bada, zaila izan behar du beti, gutti ala asko" 35 .
Patxi Altunaren artikulu honetan Sabino Aranaren araudiari buruzko galdera edo arazo
interesgarri batzuen planteamendua egiten da, eta Pizkunde aroa baino lehenagoko eta ondorengoen
artean dagokeen ezberditasun batez ohartzera ere eraman gaitu.
Alde batetik, lizentzia edo salbuespenek hitzen forma aldatzeko arriskua dakartela aipatzen du,
eta guztiz bat etortzea baizik ez dago . Izan ere, Lízardiren olerkigintza bi puntu hauen arteko tirabiran
dabilela sumatzen bait da : aide batetik, hizkuntz eredu "berdindu" eta finko baten bila dabil,
Orixek dioen bezala hitzak "bere zaharrean" eta bere osotasunean erabili nahi dituelarik ; bestalde,
ordea, zenbait bertsotan neurria beteko badu, hitzen forma apur bat aldatzea beste aukerarik ez du
ikusten eta horretara jotzen du, Aranaren araudiak eskaintzen dizkion lizentziez baliatuz .
Nolanahi ere, Lizardiren olerkigintzan "lizentzia" edo salbuespenen erabilera, horixe besterik ez
da, salbuespen bat, ahalik eta gutxien erabiltzen duen irtenbide bat, eta aukera duenean txuliatu ere
egiten duena gainera. Esate baterako, Mendigaiña 1925ean argitaraturiko bertsioan "nabaitzen" hitza
laburturik erabili arren, Biotz-Begietan liburuko bertsioan "sumatzen" hitzaz ordezkatu zuen
dardarkari bakuna, bokale arteko -r-a isildu beharrik ez izateko .
Hala ere, Sabino Aranak hitzak idatziz ere laburtzeko joera hartu zuelarik, eta honek bera baino
lehenagoko eta ondorengo idazleek -Patxi Altunak Etxepare eta Aresti aipatzen ditu -, erabilitako
beste joera, alegia hitzak osorik idatzi eta neurtzerakoan behar diren aldaketa fonetikoak ikerlarien
azterketetan finkatzeko uztearen aurka jotzen zuen .
Pizkunde aroko idazleen praktika eta neurkera sistemen erabilera ezagutu ondoren, eta batipat
Sabino Aranaren idazlanek izan ohi zuten helburuari ohartuz, zera esan genezake Patxi Altunaren iritzi
hauei buruz: aide batetik Sabino Aranak, eta bestetik, Pizkunde aroan olerkigintzan nahiz
literaturaren inguruan zebiltzan ikerlariek euskal neurkerari maila jasoagoa ematea zuten helburutzat
argi eta garbi . Horregatik nahi zuten prezeptiba orokor baten araua, irakurtzeko arauak finkatzea
olerkarien artean .
Euskararen alorrean, ortografa finkatzen mende hasieran egin ziren ahalegin ugariak eta
arrakastatsuak honen lekuko egokiak izan daitezke . Euskal olerkigintzak nolakoa izan behar zuen
"eraikitzen" ari árela esan genezake eta horretarako, une hartan eskura zituzten ezagupenak eta biderik
ezagunenez baliatzea besterik ez zuten egin .
35 ALTUNA, P .; "Etxepare herri poeta" in Euskal Línguistika eta Literatura bide berriak, Deusto, Bilbo, 1981,
338 . or.
1 79