Lizardiren poetika pizkundearen ingurumariaren argitan - Euskara

2.1 .3 . Atzizki eratorleaz soilduriko lexemak
2.1 .3.0. Sarrera
Morfologiaren, eta bereziki, lexikologiaren alor honetan deskribatu ditugun joera
morfologikoen artean badugu azken puntu bat zalantzarik gabe aurreko joera horien bide beretik
doana, hots, hizkuntzaren ahalbide adierazkorrak ahalik eta gehien profitatzearen bidetik jotzen
duena: Atzizki eratorleak erabiltzeari ihes egiten dioten kasuak ditugu hirugarren atal honetan
aipagarri .
Arreta berezia merezi du, nire ustez, orokorrean hitzaren balore semantikoa abstraktua
bilakatzeko, edo kategoria gramatikala aldatuz perpausaren barruan beste funtzio bat betetzeko
atzizki eratorleez baliatzeko gaur egungo euskaldunek dugun joerari Lizardik uko egiten dion kasuen
sailak .
Esate baterako, eta jadanik aipatua dugun adibide bati helduz, euskaldun arrunt batek "oroipentxoriek",
"erri-baratzak" edo "bizitza-itsaso" bezalako adibideen aldean "itxaro-kabi" delakoak
zerbait berezia duela antzematen du: "itxaro" hitzari atzizki eratorlea kendu dio, eratorketa berriari
ekiterakoan .
Arrazoia neurria duela esan ahal izango genuke, eta salbuespentzat jo . Baina hitz-elkarketak
eskaintzen dituen laburtzeko aukeren artean osagaietako bakoitzaren atzizki eratorleak kentzea
agertzen ez den arren, Lizardik arau morfologiko hau makinatxo bat aldiz hausten du, atzizki
eratorlerik gabeko lexemaz soilik osaturiko hitzaren aldeko joera duela ikusiko dugu .
Beraz, Lizardik eratorketa eta hitz-elkarketak euskal morfologia behartu egingo badu ere,
adibide honen kasuan "itxaro" lehen osagaia bera bakarrik doanean ere atzizkirik gabe erabili izan
zuen .
Esate baterako, beste testuinguru batean ere aurkitzen dugu izen abstraktoaren balioaz eta
atzizkirik gabe :
eta
2.1 .3.1 . Kasurik aipagarrienak
"batak itxaro, besteak berpizte,
irugarrenak bizitza indar bete"
(OG 55-6, 169)
"emeki duk ixxaroz
piztu garai-larre"
(101 5-6, 199)
Atzizki eratorleaz soilduriko izenen esanahi semantiko eta funtzio sintaktikoen aldaketak
erakusten dituzten kasuak honako hauek dira:
Zenbaitetan Lizardik, "itxaro" hitzaren kasuan ikusi dugun bezala, atzizki osoa isilerazten du,
batez ere hitzaren kategoria gramatikala izena eta izenondoaren esparrutik ateratzen ez denean eta
abstrakzio maila denean auzia, hots, izenondoak adierazten duen kualitatea kontzeptu abstraktoa
bilakatzea denean amzoa .
Horrela, "-tasun" bezalako atzizkirik gabeko eta izen balioa duten zenbait izenondo izen
bilakaturik aurki daitezke :
A) "txori gaxoei aztu
gau latzaren urbil" (101 45-46, 201)
B) "Itz ori, soilki, zaarrak dit ondu
ardoa oi-dun bezela" (BMD 44, 189)
C) "otsaren zaka rez izu-ikara nintzen" (GM 8, 207)
250