Lizardiren poetika pizkundearen ingurumariaren argitan - Euskara

2 .5 . ZENBAIT ONDORIO LIZARDIREN MORFOLOGIA ETA SINTAXI EGITUREI
BURUZ
2 .5 .1 . Morfologia lexikoa : espresibitate gaitasunaren adierazbide
Morfologiaren arloan eginiko azterketaren ondoriotzat esan daiteke hiztegiaren arloan Lizardiren
poetika edo ideia kontzeptistek izaniko gauzatze edo isladapen fidelak direla hitz-elkaketa eta
eratorketa .
Hitz-elkarketak batipat, kontzeptuak, prozesuak, irudiak sintetizatzeko gaitasun handiko
baliapidea eskuratzen dio Lizardiri, euskararen lexiko aldetiko garbizaletasunaren eta euskal
morfologiaren gaitasun zabalaren goraipamena egiten den garaian, iturri gisa, Azkueren Morfologia
eta irakurlegoaren belarri ohiturarekin kontatzen duelarik .
Hitz-elkartuek kontzeptu abstrakto berriak eta bat-batekoak adierazteko nahiz adjetibo berriak
sortzeko aukera eskaintzen diote, perifrasi zabaletara jo beharrik izan gabe .
Hitz-eratorketan ez da sumatzen hizkuntzaren ohizko moldea behartzen duenik, hizkuntzak
berezkoa duen joera areagotu intentsifikatu eta nahi duen helbururako egokitu egiten du .
Poetikoki garrantzi berezia dute hitz-elkarketen artean metafora baten plano erreala eta poetikoa
biltzen dituzten "erri-baratza" edo "bizitza-itxaso" bezalakoek . Izan ere, hitz-elkarketaren bide
morfologikoaz baliatzen bait da olerkiaren maila alegorikoa eta erreala modu guztiz
"ekonomikoan" elkartzeko .
Biotz-begietan liburuko olerkiek elkarren oihartzuna egiten dute zenbait metaforatan ; hala, batean
garaturiko metafora, hitz-elkarketaren bitartez epiteto bilakaturik aurki daiteke beste batean .
Euskaraz hitz-elkarketaren bide morfologikoaren irekitasunak eskeintzen duen askatasunak eta
irakurlegoak hitz berriak aurkitzeko duen ohiturak ez du bereziki zaila egiten Lizardiren
mintzairaren elaborazio-alderdi hau, nahiz eta, zenbaitetan, hartu duen morfologikoa ezaguna eta
gardena izan, lotzen dituen hitzek adierazi behar duten kontzeptua eta metaforaren zentzua bereziki
erraza ez izan, morfologiari buruzko atalean aipaturikoak bezala .
Hitz eratorketaren alorrean berretsi egin daiteke Lizardik morfologiaren alorrean eginiko
ahalegina : elaborazioa, hitz sorketarako prestakuntza eta prozedimentua guztiz xeheki egina dago .
Hala ere, zenbaitetan laburzaletasunak morfologikoki onartezinak diren zenbait atzizki laburtze
egin arazten dizkio (-Kunde>-kun esaterako 194 .
Lizardik baliapide morfologiko hauen bitartez zehaztasuna bilatzen du, esan nahi duena garbi eta
xehetasunez iristea irakurleari . Honetan zerikusi berezia du Orixek eginiko erdal itzulpenetan
aurkitzen ditugun hitz-baliokidetasunak .
Aipamen berezia merezi dute bestalde, Lizardik atzizki eratorlerik gabe egiten dituen lexema
hutsez osaturiko hitzen erabilerek. Atzizki eratorlerik gabe lexemari ematen dion balore orokorraz
hitz abstraktoak sortzen ditu : zabala (zabaldia), bakarte (bakartegi), antzalda (antzaldaketa), itxaro
(itxaropena), itzal (itzaltsu) . . . Atzizkia errendundantetzat jotzen du horietako zenbaitetan, bestela
ere erraz ulertzen bait da, bestetan berriz, euskaraz izen eta adjetiboen artean dagoen muga meheaz
baliatzen da kategoria batetik bestera atzizkirik gabe eta Izen sintagmetan emandako tokiaz
("erbeste itzalera") funtzioa adierazteko .
Lizardiren ezaugarri morfosintaktikorik ezagunenak : artikulu gabetzea, partizipio eta
infinitiboaren arteko ezberdintasuna neutralizatzea eta aditz sintetikoak erabiltzea garaiko nahiz gaur
194 Ez da Lizardi lehenengoa, ordea . Emeteri Arresek, Txindor (1928) : "oroitz-ausnarka ", "otoi-urriñez ", "txantxaniztuna"
( "Txantxangorria "), "oroitz-ernemin-ikara" ("Ñir-ñir") . . .
3 1 8