LEWE NA APARTHEID: LIDMATE SE NARRATIEWE VANUIT 'N ...

Hoofstuk 1: Apartheid onder die loep geneem
p18
Die stad Welkom is die breinkind van sir Ernest Oppenheimer van Anglo American
(Froise 2004:73). Hierdie naam is later verander na AngloGold en tans staan hulle
bekend as AngloGold Ashanti. Met die ontdekking van goud in die Noord-Vrystaat in
die 1940’s is besluit om 'n nuwe dorp aan te lê vanwaar die goudmyn-aktiwiteite bedryf
sou word. Op 15 April 1947 gee die Provinsiale Raad toestemming vir die totstandkoming
van die dorp (Fleischer 1968:21).
Welkom is een van net 'n handjievol dorpe wêreldwyd wat eers op papier uitgelê is
voordat dit gebou is. Die stadsbeplanner William Backhouse benut die oorvloed ruimte
op die vlaktes van die Noord-Vrystaat en ontwerp 'n model-stad: “His vision was to
build an open city that would avoid congestion” (Sparks 2003:242). Van daar Welkom
se magdom beroemde verkeersirkels.
In dieselfde tyd dat die dorp aangelê word, sink Anglo American aanvanklik vyf
mynskagte, wat kort daarna deur nog vyf opgevolg is en toe 'n verdere drie. In sy
Kersboodskap in 1950 – die jaar toe die eerste skagte in produksie kom – noem
Oppenheimer hierdie groot ontwikkeling “probably the biggest single enterprise in the
history of our country” (Fleischer 1968:12). Die noodsaak vir so baie skagte is duidelik
as in gedagte gehou word dat die goud wat hier ontdek is, ses en 'n half onse per ton
erts beloop het. In metrieke mate is dit meer as 204 gram per metrieke ton. Dit was
eenhonderd keer ryker as die beste resultate van die Witwatersrand (Sparks
2003:241). Die aantal skagte sou in die daaropvolgende dekades nog dramaties
vermeerder, sodat Welkom in die 1970’s ongeveer 35% van Suid-Afrika se goud
geproduseer het (Sparks 2003:243).
Hierdie rykdom het ook neerslag gevind in die salarisse van die wit mynwerkers wat
gemiddeld tussen R8000 en R9000 per maand verdien het in 'n tyd toe die rand 40%
meer werd was as die VSA dollar (Sparks 2003:242). Die salaris van die gemiddelde
swart werker hierteenoor was 'n skamele R35 per maand (Sparks 2003:243).
Ongelukkig het die Vrystaatse Goudvelde, en daarmee saam Welkom, se verhaal nie 'n
onbelemmerde positiewe verloop nie. In 1992 het AngloGold, wat toe die wêreld se
grootste goudprodusent was, 22 diep-vlak skagte in Welkom bedryf. Nege jaar later het
hy vyf oorgehad. Sy 122 000 werknemers het verminder na 17 000 (Sparks 2003:239).
Volgens die amptelike sensus was daar in 1996 ongeveer 123 000 mense werksaam in
die mynbedryf in die Vrystaat, en teen 2001 slegs 44 000 (Statistics SA 2005:74).