Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

Een dergelijke daling van de waarde van de arbeidskracht met 1 / 10 veronderstelt echter dat de-
zelfde hoeveelheid bestaansmiddelen, die vroeger in 10 uur werden voortgebracht, nu in 9 uur
worden geproduceerd. Maar dit is onmogelijk zonder een opvoering van de arbeidsproductiviteit.
Met bepaalde middelen kan een schoenmaker bijvoorbeeld in een arbeidsdag van 12 uur een paar
laarzen maken. Moet hij in dezelfde tijd twee paar laarzen maken, dan moet zijn arbeidsproductiviteit
worden verdubbeld en deze kan niet worden verdubbeld zonder een verandering in zijn arbeidsmiddelen
of in zijn arbeidsmethode of in beide. Derhalve moet een omwenteling plaatsvinden
in de productievoorwaarden van zijn arbeid, dat wil zeggen in zijn productiewijze en daarom
in het arbeidsproces zelf. Onder verhoging van de arbeidsproductiviteit verstaan we hier in het
algemeen een verandering in het arbeidsproces, waardoor de voor de productie van een waar
maatschappelijk noodzakelijke arbeidstijd wordt verkort en een kleinere hoeveelheid arbeid dus
de kracht krijgt een grotere hoeveelheid gebruikswaarde te produceren.[2] Terwijl dus bij de productie
van meerwaarde in de tot nu toe behandelde vorm de productiewijze als gegeven werd
verondersteld, is het voor de productie van meerwaarde door omzetting van noodzakelijke arbeid
in meerarbeid geenszins voldoende dat het kapitaal zich meester maakt van het arbeidsproces in
zijn historisch gegroeide of bestaande gedaante en alleen zijn duur verlengt. Het kapitaal moet de
technische en maatschappelijke voorwaarden van het arbeidsproces, dus de productiewijze zelf,
omwentelen ten einde de arbeidsproductiviteit te verhogen, door de opvoering van de arbeidsproductiviteit
de waarde van de arbeidskracht te doen dalen en zodoende het voor de reproductie van
die waarde noodzakelijke deel van de arbeidsdag te verkorten.
De door de verlenging van de arbeidsdag geproduceerde meerwaarde noem ik de absolute meerwaarde;
de meerwaarde, daarentegen, die voortvloeit uit de verkorting van de noodzakelijke arbeidstijd
en de daarmee gepaard gaande wijziging in de kwantitatieve verhouding van de beide
bestanddelen van de arbeidsdag, noem ik de relatieve meerwaarde.
Om de waarde van de arbeidskracht te doen dalen moet de toeneming van het productieve vermogen
plaatsvinden in die takken van industrie, waarvan de producten de waarde van de arbeidskracht
bepalen; dus producten die hetzij deel uitmaken van de gewone bestaansmiddelen, hetzij
deze bestaansmiddelen kunnen vervangen. De waarde van een waar wordt echter niet alleen bepaald
door de hoeveelheid arbeid waardoor zij haar eindvorm krijgt, maar eveneens door de hoeveelheid
arbeid, die in de productiemiddelen van die waar zijn vervat. De waarde van een laars
bijvoorbeeld wordt niet alleen bepaald door de arbeid van de schoenmaker, maar ook door de
waarde van leer, pek, draad, enzovoort. Vergroting van de productiviteit en daarmee gepaard
gaande prijsdaling der waren in industrieën, die de stoffelijke elementen van het kapitaal — arbeidsmiddel
en arbeidsmateriaal — leveren ter voortbrenging van de noodzakelijke bestaansmiddelen,
doen dus evenzeer de waarde der arbeidskracht dalen. In de bedrijfstakken, daarentegen,
die noch noodzakelijke bestaansmiddelen leveren noch de voor de voortbrenging van die bestaansmiddelen
benodigde productiemiddelen, heeft vergroting van de productiviteit geen invloed
op de waarde der arbeidskracht.
De goedkoper geworden waar doet de waarde van de arbeidskracht natuurlijk slechts pro tanto
dalen, dat wil zeggen alleen in de verhouding, waarmee die waar in de reproductie van de arbeidskracht
wordt aangewend. Hemden zijn bijvoorbeeld een noodzakelijk bestaansmiddel, maar
slechts één van de vele. Het goedkoper worden van hemden doet alleen de uitgaven van de arbei-