Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

en van 13 jaar meer dan 12 uur per dag af te beulen. Dit weerhoudt hem er niet van de fabrieksarbeiders
op te wekken tot een dankgebed jegens de Voorzienigheid, welke hen door middel van
de machinerie ‘de vrije tijd heeft verschaft om over hun onsterfelijke belangen na te denken’.
[212]
6. De compensatietheorie met betrekking tot de door machinerie verdrongen arbeiders
Een hele reeks burgerlijke economen (James Mill, MacCulloch, Torrens, Senior, John Stuart Mill,
enzovoort) beweert dat alle machines, die arbeiders verdringen, steeds tegelijkertijd en noodzakelijkerwijs
een evenredig kapitaal vrijmaken om aan dezelfde arbeiders werk te verschaffen.[213]
Laten wij veronderstellen dat een kapitalist, bijvoorbeeld in een tapijtenfabriek, 100 arbeiders in
dienst heeft tegen £30 per jaar per man. Het jaarlijks door hem bestede variabele kapitaal bedraagt
dus £3.000. Hij ontslaat 50 arbeiders en zet de overige 50 arbeiders aan het werk met een
machine, welke hem £1.500 kost. Eenvoudigheidshalve laten we het probleem van gebouwen,
kolen, enzovoort, buiten beschouwing. We nemen verder aan dat het jaarlijkse verbruik van
grondstoffen evenals voordien £3.000 kost.[214] Is door deze metamorfose enig kapitaal ‘vrijgekomen’?
Bij de oude werkwijze bestond het totaal bestede bedrag van £6.000 voor de helft uit
constant en voor de helft uit variabel kapitaal. Deze som bestaat nu voor £4.500 (£3.000 voor
grondstoffen en £1.500 voor machinerie) uit constant en voor £1.500 uit variabel kapitaal. In
plaats van de helft vormt het variabele of in levende arbeidskracht omgezette kapitaaldeel nu nog
slechts een kwart van het totale kapitaal. In plaats van vrijmaken heeft hier een binding van kapitaal
plaats in een vorm, waarin het niet langer tegen arbeidskracht is te ruilen, dat wil zeggen omzetting
van variabel in constant kapitaal. Het kapitaal van £6.000 kan nu, onder overigens gelijkblijvende
omstandigheden, nooit meer dan aan 50 arbeiders werk verschaffen. Bij iedere verbetering
van de machinerie neemt het aantal in dienst genomen arbeiders af. Wanneer de nieuw ingevoerde
machinerie minder kost dan de som van de door haar verdrongen arbeidskracht en arbeidswerktuigen,
bijvoorbeeld in plaats van £1.500 slechts £1.000, dan wordt een variabel kapitaal
van £1.000 gebonden of in constant kapitaal omgezet, terwijl een kapitaal van £500 wordt
vrijgemaakt. Uitgaande van hetzelfde jaarloon vormt deze £500 een fonds om aan ongeveer 16
arbeiders werk te verschaffen, terwijl 50 arbeiders zijn ontslagen, ja eigenlijk aan veel minder dan
16 arbeiders, aangezien de £500 bij een omzetting in kapitaal weer gedeeltelijk in constant kapitaal
moet worden omgezet en derhalve ook slechts gedeeltelijk in arbeidskracht kan worden omgezet.
Indien de vervaardiging van nieuwe machinerie een groter aantal werktuigkundigen werk verschaft,
is dit dan een compensatie voor de op straat gezette tapijtwerkers? Zelfs in het gunstigste
geval zijn voor de vervaardiging van de machine minder arbeiders nodig dan door het gebruik
van die machine worden verdrongen. De som van £1.500, welke alleen het arbeidsloon der ontslagen
tapijtwerkers vertegenwoordigde, vertegenwoordigt nu in de gedaante van machinerie: 1.
de waarde van de productiemiddelen, die bij de vervaardiging van de machine nodig zijn; 2. het
arbeidsloon van de werktuigkundigen, die de machine bouwen; 3. de door hun patroons genomen
meerwaarde. Bovendien hoeft de machine, wanneer deze eenmaal klaar is, niet te worden vernieuwd
zolang zij niet is versleten. Wil men dus het additionele aantal werktuigkundigen perma-