Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

omvang van het variabele bestanddeel, daalt de vraag naar arbeid dus progressief met de groei
van het totale kapitaal in plaats van, zoals eerst werd verondersteld, in verhouding daarmee toe te
nemen. De vraag naar arbeid daalt in verhouding tot de grootte van het totale kapitaal en des te
sneller naarmate de grootte van het totale kapitaal toeneemt. Met de groei van het totale kapitaal
neemt weliswaar ook het variabele bestanddeel of de daarin besloten arbeidskracht toe, maar in
een steeds afnemende verhouding. De tussenpozen, waarin de accumulatie enkel werkt als vergroting
van de productie op een gegeven technische basis, worden korter. En niet slechts is een in
steeds toenemende mate versnelde accumulatie van het totale kapitaal nodig om een gegeven aantal
additionele arbeiders te absorberen of zelfs, door de voortdurende metamorfose van het oude
kapitaal, voor de reeds werkende arbeiders werkgelegenheid te behouden. De toenemende accumulatie
en centralisatie worden op hun beurt weer een bron voor nieuwe wijzigingen in de samenstelling
van het kapitaal, dat wil zeggen voor een herhaalde versnelling van de daling van het
variabele bestanddeel ten opzichte van het constante bestanddeel. Omgekeerd wekt aan de andere
kant deze met de groei van het totale kapitaal versnelde en sneller dan zijn eigen groei versnelde
relatieve daling van het variabele bestanddeel de schijn alsof de absolute toeneming van de arbeidersbevolking
sneller plaatsvindt dan de groei van het variabele kapitaal of van de middelen,
waarmee voor die arbeidersbevolking werk wordt verschaft. Maar in werkelijkheid is het de kapitalistische
accumulatie zelf, die in verhouding tot haar kracht en omvang voortdurend een relatieve
— dat wil zeggen voor de gemiddelde behoeften tot meerwaardevorming van het kapitaal
overtollige — en daardoor overvloedige arbeidersbevolking of surplus-arbeidersbevolking produceert.
Bekijken we het totale maatschappelijke kapitaal, dan veroorzaakt de beweging van zijn accumulatie
nu eens periodieke veranderingen die het geheel betreffen, dan weer verdelen de fasen van
de accumulatie zich gelijktijdig over de verschillende productietakken. In enkele productietakken
vindt de verandering in de samenstelling van het kapitaal plaats zonder groei van zijn absolute
grootte, louter als gevolg van de concentratie; in andere productietakken is de absolute groei van
het kapitaal gebonden aan de absolute daling van zijn variabel bestanddeel of van de daardoor
geabsorbeerde arbeidskracht; in weer andere productietakken zet de groei van het kapitaal zich
een tijdlang op de bestaande technische basis voort en trekt in verhouding tot zijn groei additionele
arbeidskracht aan, terwijl het in andere perioden organische veranderingen ondergaat en het
variabele bestanddeel kleiner wordt; in alle productietakken is de groei van het variabele kapitaaldeel
— en dus het aantal te werk gestelde arbeiders — steeds verbonden met heftige fluctuaties
en voorbijgaande voortbrenging van overbevolking, hetzij in de duidelijk waarneembare
vorm van afstoting van reeds te werk gestelde arbeiders, hetzij in de minder duidelijk waarneembare,
maar niet minder effectieve vorm van een bemoeilijkte absorptie van de additionele arbeidersbevolking
via de gebruikelijke afvoerkanalen.[78] Met de omvang van het reeds functionerende,
maatschappelijke kapitaal en het tempo van zijn groei, met de vergroting van de productieschaal
en van het aantal te werk gestelde arbeiders, met de ontwikkeling van de productiviteit van
hun arbeid, met de bredere en vollere stroom van alle springbronnen van de rijkdom, vindt ook
een vergroting plaats van de schaal, waarop grotere aantrekking van de arbeiders door het kapitaal
gepaard gaat met grotere afstoting van de arbeiders, neemt de snelheid der wijzigingen in de
organische samenstelling van het kapitaal en in zijn technische gedaante toe en wordt het aantal
productietakken, dat nu eens gelijktijdig, dan weer afwisselend deze veranderingen ondergaat,
groter. Met de door haar zelf voortgebrachte accumulatie van het kapitaal produceert de arbeidersbevolking
dus op steeds grotere schaal de middelen, waardoor zij zichzelf relatief overvloe-