Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

lijke arbeid en 6 uur meerarbeid. We nemen verder aan dat ten gevolge van de prijsverhoging der
landbouwproducten de waarde van de arbeidskracht stijgt van 3s. tot 4s., dus de noodzakelijke
arbeidstijd toeneemt van 6 uur tot 8 uur. Indien de arbeidsdag niet verandert, neemt de meerarbeid
af van 6 uur tot 4 uur en daalt de meerwaarde van 3s. tot 2s. Wordt de arbeidsdag met 2 uur
verlengd — dus van 12 uur tot 14 uur — dan blijft de meerarbeid 6 uur, de meerwaarde 3s., maar
de grootte van de meerwaarde daalt vergeleken met de waarde van de arbeidskracht, welke gemeten
wordt door de noodzakelijke arbeid. Wordt de arbeidsdag met 4 uur verlengd — van 12 uur
tot 16 uur — dan blijven de relatieve grootten van meerwaarde en waarde der arbeidskracht, van
meerarbeid en noodzakelijke arbeid ongewijzigd, maar de absolute grootte van de meerwaarde
neemt toe van 3s. tot 4s., de absolute grootte van de meerarbeid van 6 arbeidsuren tot 8 ar-
beidsuren, dus met 1 / 3 of 33 1 / 3 %. Bij daling van de arbeidsproductiviteit en gelijktijdige verlen-
ging van de arbeidsdag kan dus de absolute grootte van de meerwaarde ongewijzigd blijven, terwijl
zijn relatieve grootte daalt; kan zijn relatieve grootte ongewijzigd blijven, terwijl zijn absolute
grootte toeneemt; en ten slotte kunnen, al naar gelang de mate van verlenging, beide toenemen.
In de periode 1799-1815 leidden de stijgende prijzen van de bestaansmiddelen in Engeland tot
een nominale loonsverhoging, ofschoon het reële, in bestaansmiddelen uitgedrukte arbeidsloon
daalde. Hieruit leidden West en Ricardo af dat de afneming van de productiviteit van de landarbeid
een daling van de meerwaardevoet zou hebben veroorzaakt en zij maakten deze, slechts in
hun fantasie bestaande veronderstelling tot uitgangspunt van belangrijke uiteenzettingen over de
relatieve kwantitatieve verhoudingen tussen arbeidsloon, winst en grondrente. Dank zij de toegenomen
intensiteit van de arbeid en de afgedwongen verlenging van de arbeidstijd was toen de
meerwaarde echter zowel absoluut als relatief groter geworden. Dit was de periode, waarin mateloze
verlenging van de arbeidsdag burgerrecht verwierf,[15] de periode, welke vooral gekenmerkt
wordt door de versnelde groei van enerzijds het kapitaal, anderzijds het pauperisme.[16]
2. Toenemende intensiteit en productiviteit van de arbeid bij gelijktijdige verkorting van de arbeidsdag.
Stijging van de productiviteit van de arbeid en toeneming van de intensiteit van de arbeid werken
gelijkvormig in één richting. Beide vergroten zij de in elk tijdsverloop verkregen hoeveelheid
product. Beide verkorten dus het deel van de arbeidsdag, dat de arbeider nodig heeft voor de productie
van zijn bestaansmiddelen of van het equivalent daarvan. De absolute minimumgrens van
de arbeidsdag wordt gevormd door dit, voor hem noodzakelijke, maar samentrekbare bestanddeel.
Zou de gehele arbeidsdag worden teruggebracht tot deze minimumgrens, dan zou de
meerarbeid verdwijnen, hetgeen onder het regime van het kapitaal onmogelijk is. Afschaffing van
de kapitalistische productiemethode zou het mogelijk maken de arbeidsdag te beperken tot de
noodzakelijke arbeid. Maar ook in dit geval zou de noodzakelijke arbeid, onder overigens gelijkblijvende
omstandigheden, zich in omvang uitbreiden. Enerzijds omdat de levensstandaard van
de arbeider zou stijgen en zijn eisen groter zouden worden; anderzijds zou een deel van hetgeen
nu meerarbeid is tot de noodzakelijke arbeid moeten worden gerekend, namelijk de arbeid die
nodig is voor de vorming van een maatschappelijk reserve- en accumulatiefonds.
Hoe groter de arbeidsproductiviteit wordt, des te meer de arbeidsdag verkort kan worden en hoe
meer de arbeidsdag verkort wordt, hoe meer de intensiteit van de arbeid kan toenemen. Maatschappelijk
beschouwd neemt de arbeidsproductiviteit ook met het economische gebruik van ar-