Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

geven werd verondersteld. We moeten nu de omzetting van de extensieve grootte in de intensieve
grootte bekijken.
Het spreekt vanzelf dat met de ontwikkeling van het machinewezen en met de opgehoopte ervaring
van een aparte klasse van machinearbeiders de snelheid en daardoor de intensiteit van de arbeid
op natuurlijke wijze toeneemt. Zo gaat in Engeland gedurende een halve eeuw de verlenging
van de arbeidsdag gepaard met een toenemende intensiteit van de fabrieksarbeid. Men begrijpt
echter dat bij werkzaamheden, waar het niet gaat om een tijdelijk paroxisme, maar om een dagelijks
terugkerende, regelmatige gelijkvormigheid, een punt zal worden bereikt waarop verlenging
van de arbeidsdag en toeneming van de arbeidsintensiteit elkaar uitsluiten, zodat verlenging van
de arbeidsdag slechts met een lagere graad van arbeidsintensiteit en omgekeerd een hogere graad
van intensiteit slechts met verkorting van de arbeidsdag verenigbaar zijn. Zodra de geleidelijk
toenemende verontwaardiging van de arbeidersklasse de staat dwong de arbeidstijd met geweld te
verkorten en in het bijzonder voor de eigenlijke fabriek een normale arbeidsdag voor te schrijven,
vanaf het ogenblik dus, waarop vergroting van de productie van meerwaarde door middel van
verlenging van de arbeidsdag voor goed onmogelijk was gemaakt, wierp het kapitaal zich met
alle macht en in volle bewustzijn op de productie van relatieve meerwaarde door middel van een
versnelde ontwikkeling van het machinesysteem. Tegelijkertijd kwam een verandering tot stand
in de aard van de relatieve meerwaarde. In het algemeen houdt de productiemethode van de relatieve
meerwaarde in dat door een grotere arbeidsproductiviteit de arbeider in staat wordt gesteld
met dezelfde arbeidsinspanning in dezelfde tijd meer te produceren. Dezelfde arbeidstijd voegt,
evenals voorheen, dezelfde waarde aan het totale product toe, hoewel deze ongewijzigde ruilwaarde
nu over een grotere gebruikswaarde wordt verdeeld, waardoor de waarde van het afzonderlijke
product daalt. De zaak ligt echter anders bij een gedwongen verkorting van de arbeidsdag.
Deze brengt een enorme impuls met zich mee voor de ontwikkeling van de productiviteit en
van de besparing op de productiemiddelen, waardoor de arbeider in zulk een mate wordt gedwongen
tot een grotere besteding van arbeid in dezelfde tijd, tot een grotere inspanning van de
arbeidskracht, tot een verdere opvulling van de poriën van de arbeidstijd, dat wil zeggen van de
condensatie van de arbeid, als ook maar enigszins bereikbaar is binnen de verkorte arbeidsdag.
Dit samenpersen van een grotere massa arbeid in een gegeven tijdsruimte telt nu voor wat het is:
een grotere hoeveelheid arbeid. De arbeidstijd wordt nu niet meer alleen gemeten als een ‘lengtegrootheid’,
maar ook naar de intensiteit.[157] Het meer intensieve uur van de 10-urige arbeidsdag
bevat nu evenveel of meer arbeid, dat wil zeggen bestede arbeidskracht, dan het meer poreuze
uur van de 12-urige arbeidsdag. Zijn product bezit dus evenveel of meer waarde dan dat van
de meer poreuze 1 1 / 5 uur. Afgezien van de vergroting van de relatieve meerwaarde door de geste-
gen arbeidsproductiviteit, leveren nu bijvoorbeeld 3 1 / 3 uur meerarbeid op 6 2 / 3 uur noodzakelijke
arbeid de kapitalist dezelfde massa waarde als voorheen 4 uur meerarbeid op 8 uur noodzakelijke
arbeid.
De vraag rijst nu hoe de arbeid wordt geïntensiveerd.
Het eerste effect van de verkorte arbeidsdag berust op de vanzelfsprekende wet, volgens welke
het vermogen van de arbeidskracht omgekeerd evenredig is met de lengte van de arbeidstijd.
Binnen bepaalde grenzen wordt dus aan krachtsinspanning gewonnen, wat aan arbeidsduur verloren
gaat. Het kapitaal zorgt er via de methode van betaling wel voor dat de arbeider ook inder-