Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

nen brengen. Het is niet anders mogelijk bij een productiewijze, waarbij de arbeider bestaat voor
de behoeften tot vergroting van de bestaande waarden in plaats dat omgekeerd de materiële rijkdom
bestaat om de ontwikkelingsbehoeften van de arbeider te bevredigen. Zoals in de godsdienst
de mens wordt beheerst door het product van zijn eigen hersenen, zo wordt hij in de kapitalistische
productie beheerst door het product van zijn eigen hand.[77a]
2. Relatieve afneming van het variabele deel van het kapitaal bij voortgang van de
accumulatie en van de daarmee gepaard gaande concentratie
Volgens de economen zelf is het noch de bestaande omvang van de maatschappelijke rijkdom,
noch de grootte van het reeds verworven kapitaal, maar zijn het uitsluitend de onafgebroken toeneming
van de accumulatie en het tempo van die toeneming, die een loonsverhoging veroorzaken
(A. Smith, t.a.p., boek I, hoofdstuk 8). Tot dusverre hebben wij slechts een bepaalde fase van dit
proces bekeken, namelijk die fase, waarin de groei van het kapitaal plaatsvindt bij een ongewijzigde
technische samenstelling van het kapitaal. Maar het proces houdt niet op met deze fase.
Zijn de algemene grondslagen van het kapitalistische systeem eenmaal gegeven, dan wordt in de
loop van de accumulatie telkens een punt bereikt waarop de ontwikkeling van de productiviteit
van de maatschappelijke arbeid de machtige hefboom wordt van de accumulatie. ‘Dezelfde oorzaak’,
zo schrijft Adam Smith, ‘die de lonen opdrijft, namelijk de groei van het kapitaal, leidt tot
verhoging van de arbeidsproductiviteit en stelt een kleinere hoeveelheid arbeid in staat een grotere
hoeveelheid product te vervaardigen.’
Afgezien van natuurlijke voorwaarden (zoals de vruchtbaarheid van de grond, enzovoort) en van
de vaardigheid van de onafhankelijke en afzonderlijk werkende producenten (die zich echter eerder
manifesteert door een betere kwaliteit dan door een grotere kwantiteit van het product) wordt
de graad van de maatschappelijke arbeidsproductiviteit uitgedrukt in de relatieve grootte van de
hoeveelheid productiemiddelen, die een arbeider gedurende een gegeven tijd en met dezelfde inspanning
van arbeidskracht omzet in product. De hoeveelheid productiemiddelen, waarmee hij
werkt, neemt toe met de productiviteit van zijn arbeid. Hierbij spelen de productiemiddelen een
dubbele rol. De toeneming van de ene soort is een gevolg, de toeneming van de andere soort is
een voorwaarde voor de stijgende arbeidsproductiviteit. Zo wordt bijvoorbeeld met de arbeidsverdeling
in de manufactuur en met het gebruik van machinerie in dezelfde tijd meer grondstof
verwerkt en komt dus een grotere hoeveelheid grondstoffen en hulpstoffen in het arbeidsproces
terecht. Dit is het gevolg van de stijgende arbeidsproductiviteit. Aan de andere kant is de hoeveelheid
gebruikte machinerie, trekvee, kunstmest, draineerbuizen, enzovoort, een voorwaarde
voor de stijgende arbeidsproductiviteit. Dit geldt eveneens voor de hoeveelheid productiemiddelen
die geconcentreerd zijn in gebouwen, hoogovens, transportmiddelen, enzovoort. Maar onverschillig
of het een voorwaarde of een gevolg is, de toenemende omvang van de productiemiddelen
brengt, vergeleken met de door die productiemiddelen ingelijfde arbeidskracht, de stijgende
arbeidsproductiviteit tot uitdrukking. De stijging van de arbeidsproductiviteit komt dus tot uiting
in de daling van de hoeveelheid arbeid in verhouding tot de hoeveelheid productiemiddelen, die
door die arbeid in beweging wordt gebracht of, anders uitgedrukt: in de daling van de omvang
van de subjectieve factor van het arbeidsproces vergeleken met de objectieve factoren van het
arbeidsproces.