Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

zender moest worden geplaatst, een vierde bracht dit adres op het papier aan, enzovoort; bij elk
van deze deelbewerkingen moest iedere enveloppe van hand tot hand gaan. Eén enkele enveloppenmachine
verricht al deze bewerkingen simultaan en produceert 3.000 en meer enveloppen per
uur. Een Amerikaanse machine voor de vervaardiging van papieren zakken, die op de industriële
expositie van 1862 in Londen ten toon werd gesteld, snijdt, plakt en vouwt het papier en maakt
300 zakken per minuut. Het gehele proces, dat binnen de manufactuur was gesplitst in een aantal
bewerkingen die achter elkaar werden uitgevoerd, wordt hier volbracht door één enkele arbeidsmachine,
die met een combinatie van verschillende werktuigen werkt. Onverschillig of een dergelijke
arbeidsmachine de mechanische wedergeboorte is van een gecompliceerd handwerktuig
of de combinatie van verschillende eenvoudige instrumenten welke in de manufactuur werden
gespecialiseerd, steeds zien we in de fabriek, dat wil zeggen in de op machinerie gebaseerde
werkplaats, weer de eenvoudige coöperatie en dat (wanneer we hier van de arbeiders afzien) aanvankelijk
als een ruimtelijke conglomeratie van gelijksoortige en simultaan werkende arbeidsmachines.
Zo ontstaat een weeffabriek door het naast elkaar plaatsen van vele weefgetouwen en een
naaifabriek door het naast elkaar plaatsen van vele naaimachines in hetzelfde gebouw. Maar de
technische eenheid bestaat hier doordat de vele gelijksoortige arbeidsmachines simultaan en gelijkmatig
hun energie krijgen door de hartslag van de gemeenschappelijke motor; deze energie
wordt overgedragen door het transmissiemechanisme, dat zij ten dele ook gemeen hebben doordat
dit mechanisme alleen maar een bijzondere verbinding heeft met elk van de afzonderlijke
werktuigmachines. Zoals vele werktuigen de organen vormen van één arbeidsmachine, zo vormen
vele arbeidsmachines nu nog slechts gelijksoortige organen van hetzelfde bewegingsmechanisme.
Een werkelijk machinesysteem treedt echter pas in de plaats van de afzonderlijke, zelfstandige
machine, wanneer het arbeidsvoorwerp een samenhangende reeks van verschillende, elkaar opvolgende
processen doorloopt, welke door een keten van verschillende, maar elkaar aanvullende
werktuigmachines worden uitgevoerd. Hier zien we weer de coöperatie door arbeidsverdeling,
welke kenmerkend is voor de manufactuur, maar nu als een combinatie van deelarbeidmachines.
De bijzondere werktuigen van de verschillende deelarbeiders — in de wolmanufactuur bijvoorbeeld
wolwasser, wolkammer, wolscheerder, wolspinner, enzovoort — worden nu de werktuigen
van bijzondere arbeidsmachines, waarvan in het systeem van het gecombineerde werktuigmechanisme
elk een bepaald orgaan voor een bepaalde functie vormt. In de bedrijfstakken, waar het
machinesysteem het eerst werd ingevoerd, voorziet de manufactuur in het algemeen zelf in de
natuurlijke basis van de verdeling en derhalve ook in de basis van de organisatie van het
productieproces.[101] Maar hier treedt een wezenlijk verschil op. In de manufactuur moeten de
arbeiders, afzonderlijk of in groepen, ieder deelproces met hun handwerktuigen uitvoeren. Wanneer
enerzijds de arbeider aan het proces wordt aangepast, moet anderzijds eerst het proces zijn
aangepast aan de arbeider. Dit subjectieve principe van de arbeidsverdeling gaat voor de machinale
productie niet meer op. Het totale proces wordt nu objectief op zichzelf beschouwd, het
wordt ontleed in zijn samenstellende delen en het probleem om ieder afzonderlijk deelproces uit
te voeren en om de verschillende deelprocessen met elkaar te verbinden, wordt opgelost door de
technische toepassing van de werktuigkunde, chemie, enzovoort,[102] waarbij natuurlijk, evenals
vroeger, de theoretische conceptie moet worden geperfectioneerd door accumulatie van praktische
ervaring op grote schaal. Iedere deelmachine levert de grondstof voor de machine, die er in
de reeks van bewerkingen op volgt; aangezien alle machines simultaan in werking zijn, bevindt
het product zich voortdurend zowel in de verschillende stadia van zijn vormingsproces als in de