Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

Hoofdstuk 13
Machinerie en grootindustrie
1. Ontwikkeling van de machinerie
In zijn Principles of Politica, Economy schrijft John Stuart Mill: ‘Het is de vraag of alle tot nu toe
gedane uitvindingen op het gebied van de machinerie de dagtaak van enig menselijk wezen heeft
verlicht.’[86] Maar dit is ook geenszins het doel van het kapitalistisch gebruik van de machinerie.
Evenals iedere andere ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit dient ook deze de waren goedkoper
te maken en het deel van de arbeidsdag, dat de arbeider voor zichzelf nodig heeft, te verkorten
ten einde het andere deel van zijn arbeidsdag, dat hij de kapitalist voor niets afstaat, te verlengen.
Het is middel tot productie van meerwaarde.
In de manufactuur is de arbeidskracht het uitgangspunt van de omwenteling in de productiewijze,
in de grootindustrie is het arbeidsmiddel hiervoor het uitgangspunt. Wij dienen dus eerst te onderzoeken
waardoor het arbeidsmiddel verandert van een werktuig tot een machine: in wat onderscheidt
de machine zich van het handwerktuig? Het gaat hier slechts om globale, algemene kenmerken,
want de periodes in de geschiedenis van de maatschappij zijn evenmin door abstracte,
scherpe grenzen gescheiden als de tijdperken in de geologie.
Volgens wiskundigen en werktuigkundigen is het werktuig een eenvoudige machine en de machine
een samengesteld werktuig; deze opvatting wordt door sommige Engelse economen gedeeld.
Zij zien hier geen wezenlijk onderscheid en zij noemen zelfs eenvoudige mechanische
hulpmiddelen als hefboom, hellend vlak, schroef, wig, enzovoort, machines.[87] Inderdaad bestaat
iedere machine uit dergelijke eenvoudige hulpmiddelen, hoezeer ook vermomd en gecombineerd.
Bezien van economisch standpunt deugt deze verklaring echter niet, omdat het historisch
element ontbreekt. Ook zoekt men wel het onderscheid tussen werktuig en machine hierin, dat bij
het werktuig de mens de beweegkracht levert en bij de machine een van de mens te onderscheiden
natuurkracht, zoals dier, water, wind, enzovoort.[88] Volgens deze opvatting zou een door
ossen getrokken ploeg, die wij in de meest uiteenlopende productietijdperken tegenkomen, een
machine zijn en Claussens circular loom (cirkelweefgetouw) welke, in beweging gebracht door
de hand van een enkele arbeider, 96.000 steken per minuut maakt, niet meer dan een werktuig.
Sterker nog: hetzelfde weefgetouw zou een werktuig zijn indien het met de hand wordt voortbewogen
en een machine, indien het door stoom wordt voortbewogen. Aangezien het gebruik van
de kracht van dieren tot de oudste vindingen der mensheid behoort, zou in feite de machinale
productie voorafgegaan zijn aan de handwerkproductie. Toen John Wyatt in 1735 zijn spinmachine
en daarmee de industriële revolutie van de achttiende eeuw aankondigde, sprak hij er met geen
woord over dat in plaats van een mens een ezel de machine voortbewoog en toch viel deze rol
een ezel te beurt. Zijn aankondiging luidde: een machine ‘om zonder vingers te spinnen’.[89]
De tot ontplooiing gekomen machinerie bestaat uit drie wezenlijk verschillende delen: de machine
voor de beweging, het mechanisme voor de overbrenging van de beweging en ten slotte de
werktuig- of arbeidsmachine. De machine voor de beweging werkt als drijfkracht voor het gehele
mechanisme. Zij brengt óf zelf haar eigen beweegkracht voort, zoals de stoommachine, de hete-