Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

vervaardigen met een gemak, een precisie en een snelheid, welke zelfs de meest ervaren hand van
de meest geschoolde arbeider niet kon bereiken’.[105]
Bekijken we nu het deel van de bij de machinebouw gebruikte machinerie, dat de eigenlijke
werktuigmachine vormt, dan zien we weer het instrument van de handwerker, maar thans in geweldige
afmetingen. Het actieve deel van de boormachine bijvoorbeeld is een geweldige boor,
die door een stoommachine wordt aangedreven en waarzonder — omgekeerd — de cilinders van
de grote stoommachines en van de hydraulische persen niet zouden kunnen worden vervaardigd.
De mechanische draaibank is de cyclopische reproductie van de gewone voetdraaibank; de
schaafmachine is een ijzeren timmerman, die met dezelfde werktuigen het ijzer bewerkt als de
timmerman het hout; het apparaat, dat op de Londense scheepswerven het fineerwerk snijdt, is
een reusachtig scheermes; het werktuig van de ijzersnijmachine, die het ijzer knipt als de kleermakersschaar
het laken, is een schaar van monsterachtige afmetingen; de stoomhamer werkt met
een gewone hamerkop, zo zwaar dat Thor zelf er niet mee zou kunnen zwaaien.[106] Eén van
deze stoomhamers bijvoorbeeld, die door Nasmyth werd uitgevonden, weegt meer dan 6 ton en
komt met een verticale daling van 7 voet neer op een aambeeld, dat 36 ton weegt. Deze machine
verbrijzelt spelenderwijs een brok graniet, maar kan even goed met enkele zachte tikken een spijker
in zacht hout slaan.[107]
Het arbeidsmiddel krijgt als machine een materiële bestaanswijze, die de vervanging van menselijke
kracht door natuurkrachten en van op ervaring gebaseerde routine door bewuste toepassing
der natuurwetenschap met zich meebrengt. In de manufactuur is de geleding van het maatschappelijk
arbeidsproces zuiver subjectief, een combinatie van deelarbeiders; in het machinesysteem
bezit de grootindustrie een volledig objectief productieorganisme, dat de arbeider als een bestaande,
materiële productievoorwaarde aantreft. In de eenvoudige en zelfs in de door de arbeidsverdeling
verfijnde coöperatie lijkt de verdringing van de afzonderlijke arbeider door de collectieve
arbeider altijd nog min of meer toevallig. De machinerie functioneert — met enige later te
noemen uitzonderingen — alleen maar door middel van gesocialiseerde of gemeenschappelijke
arbeid. De aard van het arbeidsmiddel zelf maakt nu het coöperatieve karakter van het arbeidsproces
tot een technische noodzaak.
2. Afgifte van waarde door de machine aan het product
We zagen dat de uit de coöperatie en arbeidsverdeling voortvloeiende productiviteit het kapitaal
niets kost. Deze productiviteit is een natuurkracht van de maatschappelijke arbeid. Natuurkrachten
als stoom, water, enzovoort, die voor productieve processen worden gebruikt, kosten evenmin
iets. Zoals de mens echter longen nodig heeft om te ademen, heeft hij een ‘schepping door mensenhand’
nodig om de natuurkrachten voor productieve doeleinden te gebruiken. Een waterrad is
nodig om de beweegkracht van water en een stoommachine om de spankracht van stoom uit te
buiten. En zoals het met de natuurkrachten staat, zo is het met de wetenschap gesteld. De wet van
de afwijking van de magneetnaald in een elektrisch stroomveld of de wet van de opwekking van
magnetisme in ijzer binnen een elektrisch stroomveld kosten geen cent wanneer men die wetten
eenmaal ontdekt heeft.[108] Maar voor de toepassing van deze wetten voor de telegrafie, enzovoort,
is een zeer kostbare en ingewikkelde apparatuur nodig. Zoals we zagen wordt het werktuig
door de machine niet verdrongen. Het breidt zich van het miniatuurwerktuig van het menselijk
organisme in omvang en aantal uit tot het werktuig van een door de mens geschapen mechanis-