Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

Tot nu toe hebben wij verondersteld dat de toe- of afneming van het variabele kapitaal overeenkomt
met de toe- of afneming van het aantal aan het werk gezette arbeiders.
Het variabele kapitaal neemt toe bij een gelijkblijvend of zelfs bij een verminderd aantal door dat
kapitaal gecommandeerde arbeiders, indien de individuele arbeider meer arbeid levert en zijn arbeidsloon
dus stijgt, ofschoon de prijs van zijn arbeid gelijk blijft of zelfs daalt, wanneer deze
maar langzamer daalt dan de hoeveelheid arbeid toeneemt. De groei van het variabele kapitaal
wordt dan index van meer arbeid, maar niet van meer te werk gestelde arbeiders. Iedere kapitalist
heeft er een absoluut belang bij een bepaalde hoeveelheid arbeid uit een kleiner aantal arbeiders
te halen in plaats van even goedkoop of zelfs goedkoper uit een groter aantal arbeiders. In het
laatste geval nemen de uitgaven voor constant kapitaal in verhouding tot de hoeveelheid in beweging
gezette arbeid sneller toe dan in het eerste geval. Hoe groter de productieschaal, des te beslissender
is dit motief, dat met de accumulatie van kapitaal aan betekenis wint.
We hebben gezien dat de ontwikkeling van de kapitalistische productie en van de arbeidsproductiviteit
— tegelijkertijd oorzaak en gevolg van de accumulatie — de kapitalist in staat stelt met
dezelfde uitgaven aan variabel kapitaal door een meer extensieve of intensieve uitbuiting van de
individuele arbeidskrachten meer arbeid in beweging te zetten. We hebben verder gezien dat hij
met dezelfde kapitaalwaarde meer arbeidskrachten koopt wanneer hij steeds meer geschoolde arbeiders
vervangt door ongeschoolden, rijpen door onrijpe, mannelijke door vrouwelijke, volwassenen
door jeugdigen of kinderen.
Enerzijds brengt dus bij de voortzetting van de accumulatie een groter variabel kapitaal meer arbeid
in beweging zonder meer arbeiders aan het werk te zetten, anderzijds brengt een variabel
kapitaal van dezelfde grootte meer arbeid met dezelfde hoeveelheid arbeidskracht in beweging en
zet ten slotte meer lagere arbeidskrachten aan het werk door verdringing van hogere arbeidskrachten.
De productie van een relatieve overbevolking of vrijmaking van arbeiders gaat dientengevolge
nog sneller dan de toch al met de voortgang van de accumulatie versnelde technische revolutie in
het productieproces en de daarmee gepaard gaande proportionele daling van het variabele kapitaaldeel
vergeleken met het constante kapitaaldeel. Wanneer de productiemiddelen, als zij in omvang
groeien en in effectiviteit stijgen, in mindere mate middelen worden voor de werkgelegenheid
der arbeiders, wordt deze verhouding zelf weer gewijzigd door de omstandigheid dat, naarmate
de arbeidsproductiviteit stijgt, het aanbod van arbeid sneller stijgt dan de vraag naar arbeid
door het kapitaal. De overmatige arbeid van het werkende deel van de arbeidersklasse doet de
rijen van haar reserve aanzwellen, terwijl omgekeerd de grotere druk, die de laatsten door hun
concurrentie uitoefenen op de eersten, de werkende arbeiders, dwingt tot overmatige arbeid en tot
onderwerping aan de eisen van het kapitaal. De veroordeling van een deel der arbeidersklasse tot
een gedwongen nietsdoen door overmatige arbeid van het andere deel en omgekeerd wordt middel
tot verrijking van de afzonderlijke kapitalist[83] en versnelt tevens de vorming van het industriële
reserveleger op een schaal, die overeenkomt met de vooruitgang van de maatschappelijke
accumulatie. Hoe belangrijk deze factor bij de vorming van een relatieve overbevolking is, wordt
bijvoorbeeld in Engeland wel bewezen. In Engeland zijn de technische middelen tot ‘besparing’
op arbeid enorm. Maar wanneer morgen algemeen de arbeid tot rationele grenzen zou worden
beperkt en voor de verschillende lagen van de arbeidersklasse in overeenstemming met leeftijd en