Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

3. De twee grondvormen van de manufactuur: heterogene manufactuur en organische
manufactuur
De structuur van de manufactuur bezit twee grondvormen die, hoewel zij soms in elkaar overgaan,
wezenlijk verschillend zijn en die in het bijzonder ook bij de latere omzetting van manufactuur
in met machines gedreven grootindustrie een totaal verschillende rol spelen. Dit tweevoudige
karakter vindt zijn oorsprong in de aard van het product zelf. Het product wordt hetzij gevormd
door een zuiver mechanische samenvoeging van zelfstandige deelproducten of heeft zijn eindvorm
te danken aan een reeks samenhangende processen en verrichtingen.
De locomotief bijvoorbeeld bestaat uit meer dan 5000 afzonderlijke delen. Toch kan de locomotief
niet dienen als voorbeeld van de eerste soort eigenlijke manufactuur, omdat zij een product
van de grootindustrie is. Het horloge kan echter wel als voorbeeld dienen, zoals ook Petty het als
voorbeeld gebruikte om de arbeidsverdeling in de manufactuur te illustreren. Van het individuele
werk van een ambachtsman uit Neurenberg werd het horloge het gemeenschappelijk product van
een groot aantal deelarbeiders: de vervaardigers van kleine en grote veren, van wijzerplaten, spiraalveren,
steengaatjes, robijn-hefbomen, wijzers, horlogekasten en van schroeven; de vergulders,
die weer in vele soorten zijn onderverdeeld, zoals bijvoorbeeld de vervaardigers van de radertjes
(waarbij men weer een onderscheid maakt tussen messing- en staalradertjes), van de assen en van
het wijzerwerk; de acheveur de pignon (die de radertjes aan de assen bevestigt, de facetten slijpt,
enzovoort), spillenmakers, de planteur de finissage (die verschillende radertjes en assen in de kast
zet), de finisseur de barillet (die de tandjes insnijdt, de gaten op juiste grootte maakt, het kompas
en de pal verhardt), de échappementmaker; bij het cilinderhorloge de cilindermakers, de makers
van de stijgradertjes, de makers van het onrust, de raketmaker (de regulator van het horloge), de
planteur d’échappement (de eigenlijke échappementmaker); dan de repasseur de barillet (die het
veerkastje en het kompas helemaal klaar maakt), de polijster van het staal, van de radertjes en van
de schroeven, de cijferschilders, de maker van het blad (die het email op het koper smelt), de fabricant
de pendants (die alleen maar de beugel van de kast maakt), de finisseur de charnière (die
de messingspil in het midden van de kast plaatst, enzovoort), de faiseur de secret (die de veer bevestigt
waarmee de kast wordt geopend), de graveur, de ciseleur, de polijster van de kast, enzovoort,
enzovoort, en ten slotte de repasseur, die het hele horloge in elkaar zet en — na het aan het
lopen te hebben gebracht — aflevert. Er zijn maar weinig onderdelen van het horloge die door
verschillende handen gaan en al deze membra disjecta komen pas dan in handen van één persoon,
wanneer zij ten slotte tot een mechanisch geheel worden verenigd. Door deze externe verhouding
van het afgewerkte product tot zijn veelsoortige elementen wordt — zoals bij al dergelijke producten
— het samenbrengen van de deelarbeiders in één werkplaats een kwestie van toeval. De
deelbewerkingen zelf kunnen weer worden verricht als van elkaar onafhankelijke ambachten, zoals
in de kantons Waadt en Neuchâtel, terwijl bijvoorbeeld in Genève grote horlogemanufacturen
bestaan, dat wil zeggen dat daar een directe coöperatie onder het commando van hetzelfde kapitaal
voorkomt. Ook in het laatste geval worden wijzerplaat, veren en kast zelden binnen de manufactuur
zelf vervaardigd. Het gecombineerde manufactuurbedrijf is hier slechts onder bijzondere
omstandigheden winstgevend, omdat de concurrentie onder de arbeiders, die thuis willen werken,
zeer groot is, de versnippering van de productie in een groot aantal heterogene processen weinig
mogelijkheden biedt voor het gebruik van gemeenschappelijke arbeidsmiddelen en de kapitalist
door het verspreid laten fabriceren de uitgaven bespaart voor gebouwen en dergelijke.[32] Even-