Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

De eerste twee formules drukken als verhouding van waarden uit hetgeen de derde formule uitdrukt
als verhouding van tijdsruimten, waarin die waarden worden geproduceerd. Deze elkaar
vervangende formules zijn theoretisch nauwkeurig bepaald. Daarom vindt men in de klassieke
economie deze formules wel impliciet, maar niet bewust uitgewerkt. Hier vinden we daarentegen
de volgende afgeleide formules:
Dezelfde verhouding wordt hier afwisselend uitgedrukt in de vorm van arbeidstijd, van waarde
waarin die arbeidstijd is belichaamd en van producten, waarin deze waarden bestaan. Er wordt
natuurlijk verondersteld dat onder waarde van het product slechts het waardeproduct van de arbeidsdag
wordt verstaan, waarbij het constante deel van de productenwaarde is buitengesloten.
In al deze formules is de werkelijke uitbuitingsgraad van de arbeid of meerwaardevoet verkeerd
uitgedrukt. Stel dat de arbeidsdag twaalf uur duurt. Uitgaande van de veronderstellingen van het
voorbeeld hierboven, wordt in dit geval de werkelijke uitbuitingsgraad van de arbeid in de volgende
verhoudingen tot uitdrukking gebracht:
Volgens de formules (II) krijgen we daarentegen:
Deze afgeleide formules drukken in werkelijkheid de verhouding uit, waarin de arbeidsdag of
zijn waardeproduct wordt verdeeld tussen kapitalist en arbeider. Zouden deze formules echter
worden beschouwd als de directe uitdrukking voor de mate van meerwaardevorming van het kapitaal,
dan zou de onjuiste wet gelden: de meerarbeid of meerwaarde kan nooit 100 % zijn.[17]
Aangezien de meerarbeid steeds slechts een evenredig deel van de arbeidsdag kan vormen of de
meerwaarde steeds slechts een evenredig deel van het waardeproduct kan vormen, is de meerarbeid
noodzakelijkerwijs altijd kleiner dan de arbeidsdag of de meerwaarde altijd kleiner dan het
waardeproduct. Om de verhouding 100 / 100 te bereiken moeten zij echter even groot zijn. Wil de
meerarbeid de hele arbeidsdag absorberen (het gaat hier om de gemiddelde dag van de arbeidsweek,
het arbeidsjaar enzovoort), dan dient de noodzakelijke arbeid tot 0 te dalen. Maar wanneer
de noodzakelijke arbeid verdwijnt, verdwijnt ook de meerarbeid, omdat de laatste een functie is
van de eerste. De verhouding meerarbeid / arbeidsdag = meerwaarde / waardeproduct kan dus nooit