Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

voet slechts worden vergroot door een relatieve verandering in de lengte van de twee bestanddelen
van de arbeidsdag, de noodzakelijke en de meerarbeid, hetgeen — wanneer het loon niet mag
dalen beneden de waarde van de arbeidskracht — een verandering impliceert in de productiviteit
of in de intensiteit van de arbeid.
Wanneer de arbeider al zijn tijd nodig heeft om de bestaansmiddelen te produceren die noodzakelijk
zijn voor de instandhouding van zichzelf en van zijn gezin, dan heeft hij geen tijd over om
gratis voor derden te werken. Zonder een bepaalde graad van arbeidsproductiviteit geen beschikbare
tijd voor de arbeider, zonder een dergelijke overschietende tijd geen meerarbeid en dus geen
kapitalisten, maar ook geen slavenhouders, geen feodale heren, kortom geen bezittersklasse.[1]
Op deze wijze kan men spreken over een natuurlijke basis van de meerwaarde, maar alleen in de
zeer algemene betekenis dat geen absolute, natuurlijke belemmering de één ervan weerhoudt om
de voor zijn bestaan noodzakelijke arbeid van zijn eigen schouders op die van een ander te schuiven,
zoals bijvoorbeeld evenmin een absolute, natuurlijke belemmering bestaat die de één ervan
weerhoudt het vlees van de andere als voedsel te gebruiken.[1a] Men moet zich beslist geen mystieke
voorstellingen maken over deze spontaan ontstane arbeidsproductiviteit, al gebeurt dat hier
en daar wel eens. Niet zodra heeft de mens zich ontworsteld aan zijn eerste, dierlijke toestand, is
zijn arbeid dus reeds in zekere zin maatschappelijke arbeid geworden, of er treden verhoudingen
op waarin de meerarbeid van de één de bestaansvoorwaarde van de ander wordt. In het begin van
de beschaving is de verworven arbeidsproductiviteit gering, maar dit geldt ook voor de behoeften,
die zich proportioneel met de middelen voor hun bevrediging ontwikkelen. Bovendien was in die
eerste dagen het aantal personen, dat van andermans arbeid leefde, vergeleken met het aantal personen,
dat zelf in de eigen behoeften voorzag, uiterst klein. Met de ontwikkeling van de maatschappelijke
arbeidsproductiviteit neemt het aantal van de eersten zowel absoluut als relatief
toe.[2] De kapitaalverhouding ontstaat overigens op een economische basis, die het resultaat is
van een langdurig ontwikkelingsproces. De bestaande arbeidsproductiviteit, waarvan de kapitaalverhouding
als basis uitgaat, is niet een gave van de natuur, maar het resultaat van een ontwikkelingsproces
dat duizenden eeuwen omvat.
Afgezien van de minder of meer ontwikkelde gedaante van de maatschappelijke productie, blijft
de productiviteit van de arbeid gebonden aan natuurlijke voorwaarden. Deze voorwaarden zijn
alle terug te voeren tot de aard van de mens zelf (ras, enzovoort) en tot de hem omringende natuur.
De natuurlijke omstandigheden van de laatste soort vallen economisch in twee grote categorieën
uiteen: natuurlijke rijkdom aan bestaansmiddelen, dus vruchtbaarheid van de grond, visrijk
water, enzovoort, en natuurlijke rijkdom aan arbeidsmiddelen, zoals watervallen, bevaarbare rivieren,
hout, ertsen, kolen, enzovoort. In het begin van de beschaving geeft de eerste categorie, in
een hoger ontwikkelingsstadium de tweede categorie van natuurlijke rijkdom de doorslag. Men
vergelijke bijvoorbeeld Engeland met Indië of, in de Oudheid, Athene en Korinthe met de oeverstaten
van de Zwarte Zee.
Hoe geringer het aantal absoluut te bevredigen natuurlijke behoeften is, hoe groter de natuurlijke
vruchtbaarheid van de grond en hoe gunstiger de omstandigheden van het klimaat, des te geringer
is de arbeidstijd die nodig is voor de instandhouding en reproductie van de producent. Des te groter
kan dan ook het overschot van zijn arbeid voor anderen boven de arbeid voor zichzelf zijn.
Diodorus schreef reeds over de oude Egyptenaren: ‘Het is bepaald ongelofelijk met hoe weinig