Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

gatherer (vergaarder), een putter off of whether off (opstapelaar) en een taker in (ontvanger). Deze
vijf deelarbeiders vormen even zovele bijzondere organen van hetzelfde arbeidslichaam, dat
slechts als eenheid, dus slechts door directe coöperatie van de vijf, werkzaam kan zijn. Het is verlamd
zodra een lid van dit vijfdelig lichaam ontbreekt. Maar dezelfde glasoven heeft verschillende
openingen (in Engeland bijvoorbeeld van 4 tot 6), waarvan elk een stenen smeltkroes met
vloeibaar glas bevat en waarvan elk werk geeft aan zulk een groep arbeiders van vijf personen.
De geleding van iedere afzonderlijke groep berust hier rechtstreeks op de arbeidsverdeling, terwijl
het verband tussen de verschillende gelijksoortige groepen eenvoudige coöperatie is, waarbij
één van de productiemiddelen — hier de glasoven — door gemeenschappelijk gebruik economischer
wordt verbruikt. Een dergelijke glasoven met zijn 4 tot 6 groepen vormt een glasblazerij en
een glasmanufactuur omvat een meervoud van zulke glasblazerijen, benevens de installaties en
arbeiders voor de inleidende en afsluitende productiefasen.
Ten slotte kan een manufactuur, evenals zij zich gedeeltelijk ontwikkelt uit de combinatie van
verschillende ambachten, zich ontwikkelen tot een combinatie van verschillende manufacturen.
De grote Engelse glasblazerijen bijvoorbeeld maken zelf hun stenen smeltkroezen, omdat de
kwaliteit van die kroezen van essentiële betekenis is voor het welslagen of het mislukken van het
product. Hier wordt de manufactuur van een productiemiddel verbonden met de manufactuur van
het product. Omgekeerd kan de manufactuur van het product worden verbonden met manufacturen,
waarin dat product zelf weer als grondstof dient of met welker producten het later wordt samengevoegd.
Zo wordt bijvoorbeeld de manufactuur van flintglas gecombineerd met de glasslijperij
en de kopergieterij, de laatste voor de metalen vatting van tal van glazen voorwerpen. De
verschillende gecombineerde manufacturen vormen dan min of meer ruimtelijk gescheiden afdelingen
van één totaal-manufactuur, tevens van elkaar onafhankelijke productieprocessen, elk met
een eigen arbeidsverdeling. Ondanks de vele voordelen, die de gecombineerde manufactuur
biedt, verwerft zij op eigen grondslag geen werkelijk technische eenheid. Deze ontstaat pas bij de
overgang naar het machinale bedrijf.
In de manufactuurperiode, waarin de verkorting van de voor de warenproductie noodzakelijke
arbeidstijd al spoedig als bewust principe[41] werd aanvaard, wordt hier en daar het gebruik van
machines gestimuleerd, in het bijzonder voor bepaalde eenvoudige aanvangsprocessen, die in
grote omvang en met gebruik van veel kracht kunnen worden uitgevoerd. Zo heeft bijvoorbeeld
in de papiermanufactuur het malen van de lompen in de papiermolen en bij de ertsbewerking het
verpulveren van het erts in de zogenaamde stampmolen plaats.[42] De elementaire vorm van alle
machinerie is ons uit het Romeinse Keizerrijk bekend in de vorm van de watermolen.[43] De periode
van het ambacht liet ons het kompas, het buskruit, de boekdrukkunst en het automatisch
uurwerk na. In het algemeen echter speelt de machinerie de bijrol, welke haar door Adam Smith
naast de arbeidsverdeling werd toegewezen.[44] Zeer belangrijk werd het sporadisch gebruik van
machines in de zeventiende eeuw, omdat daardoor aan de grote wiskundigen uit die tijd aanknopingspunten
en aansporingen gegeven werden voor het tot ontwikkeling brengen van de moderne
werktuigkunde.
De voor de manufactuurperiode typerende machine blijft de uit vele deelarbeiders samengestelde
totaalarbeider. De verschillende bewerkingen, die de producent van een waar afwisselend verricht
en die zich ineenstrengelen tot het geheel van zijn arbeidsproces, nemen hem op verschillende
manieren in beslag. Bij de één moet hij meer kracht ontwikkelen, bij de ander moet hij meer han-